A esquecida historia das señoritas telefonistas

telefonistas anos 20

Nun dos primeiros capítulos da popular serie británica Downton Abbey, unha das doncelas que traballa na casa acaba conseguindo un traballo na empresa que está desenvolvendo a rede de teléfonos. A doncela, Gwen, fixera estudios para ser mecanógrafa e consegue un posto de secretaria.

As compañías de teléfonos eran unha das poucas saídas laborais que tiñan as mulleres, pero non só no Reino Unido que retrata a popular serie senón tamén en moitos outros países. Na España de principios do século XX, as mulleres pouco podían facer. A universidade era terreo limitado para elas (foi entón cando empezaron as primeiras estudiantes universitarias a concluír os seus estudios, pero aínda así non deixaban de ser a anécdota na primeira década do século) e moitas profesións quedaban aínda lonxe do alcance da súa man.

Pouco podía ser a muller na España de comezos do século pasado. Como apuntan nus cantos artigos na prensa da época nos que se aborda a ‘cuestión feminina’ (algúns indican que é unha cita de Concepción Arenal, outros non), a muller española só podía ser “raíña, mestra ou telefonista”. A primeira era unha posición cunha demanda profesional limitada, a segunda era unha en alza e a última era mostra de que a emerxente industria das telecomunicacións non só estaba modernizando o modo de se comunicar senón que tamén estaba modificando o panorama laboral.

As telegrafistas

Primeiro foi o telégrafo. España tiña probado o telégrafo durante a segunda metade do XIX e foi coa Restauración cando o servizo comezou a vivir un boom. As mulleres incorporáronse rapidamente ás filas de telegrafistas nas diferentes empresas que daban este servizo en todo o mundo. Ella Cheever Thayer foi unha desas telegrafistas que empezaron a traballar nos Estados Unidos do XIX e permite descubrir como era a vida das mulleres que traballaban no telégrafo coa súa novela Wired Love. Era un best seller naquela época.

En España, a incorporación da muller ao telégrafo non foi tan rápida nin tan sinxela. Como explican no 150 aniversario del telégrafo en España (editado por COIT), na década de 1870 as mulleres xa estaban dentro da industria do telégrafo noutros países pero en España continuaba o debate sobre se iso era ou non axeitado. As primeiras mulleres súmanse ao servizo en 1880, con grandes reservas, gracias a un decreto regulador do 1879. Nese ano, foron creadas 400 estafetas telegráficas unipersoais (un telegrafista era o que facía todo o traballo) e a lei permitiulles contratar por un xornal de 5 reais (inferior ao dun home, por suposto) a algunha muller da súa familia (“muller, irmá ou filla”) para que faga de soporte ao seu traballo como auxiliar. En 1882, un real decreto permite ás mulleres entrar de pleno dereito no mundo do telégrafo. Ganaban 625 pesetas (eles 1.000) e non podían ir moito máis alá no escalafón do corpo de telegrafistas (e non foron consideradas funcionarias ata 1907). Pero cando menos a muller española xa tiña unha nova posible ocupación.

A señorita telefonista

telefonistaPero a revolución foron as ‘señoritas telefonistas’. Curiosamente pouco é o que foi escrito sobre elas. Non hai unha bibliografía mainstream sobre as telefonistas en España e so merecen un par de mencións e un par de fotos en sepia nos libros que intentan abordar a historia das telecomunicacións no país. E sen embargo as telefonistas son posiblemente unha das revolucións sociais máis interesantes que propiciaron as telecomunicacións en España. De súpeto, as mulleres non tiñan que ser esposas ou nais, ou mestras ou doncelas se tiñan ou querían gañar diñeiro para manterse. Tamén podían traballar nunha industria nova, emerxente, bubulleante: podían formar parte da revolución que estaba creando o mundo moderno. Podían traballar para a industria do teléfono.

A mellor fonte para descubrir algo máis sobre estas telefonistas é a prensa da época. Son os xornais e as revistas publicados entre 1900 e 1936 os que serviron para trazar nesta reportaxe o retrato robot das telefonistas de principios de século, unhas das primeiras mulleres profesionais da España contemporánea e unhas das figuras clave no desenvolvemento das telecomunicacións. Ao principio, ata que a telefonía automática non se desenvolveu e implantou (e en España isto sucedeu ben entrados os anos 20) toda chamada tiña que pasar obrigatoriamente polas mans dunha destas mulleres.

As telefonistas eran mulleres modernas, un claro exemplo do cambio dos tempos. Nos xornais poden atoparse reportaxes sobre como vivían (os menos) e moitos, moitos comentarios, chistes e relatos nos que aparecen. A telefonista era ademais unha figura tan asociada aos tempos que protagoniza tamén novelas (polo menos hai un anuncio inmenso sobre unha novela que nos años 30 analiza a súa figura) pero sobre todo sainetes (Paca la telefonista o el poder esta en la vista foi o mega éxito da temporada de inverno de 1929 a 1930 en Madrid e todos os xornais din que é “graciosísimo”), polkas e cancións, teatro e películas. Na prensa dos anos 20 e 30 é incriblemente fácil seguir o rastro de filmes que contan historias sobre telefonistas, especialmente telefonistas que casan con millonarios ou que namoran durante o seu traballo. Na primeira década do século poden atoparse varias mencións a unha telefonista estadounidense que casou cun millonario nos Estados Unidos, así que o de ‘telefonista coñece a millonario’ tería unha certa (aínda que escasa) base real.

Que precisabas para ser telefonista

Na Revista Ilustrada de Banca, Ferrocarriles, Industria y Seguros de 1910 encontramos un anuncio de Telefonía práctica, un manual que acaba de ser posto á venta en España. “Telefonía Práctica constitúe un verdadeiro manual do telefonista, co seu estudio calquera persoa algo aplicada pode obter os coñecementos necesarios para alcanzar unha praza ou certificado de aptitude en calquera centro telefónico”, podemos ler. Custa 5 pesetas e permite aprender unha chea de elementos técnicos sobre as centrais de teléfonos.

Non sabemos se as mulleres que traballaban nas centrais de teléfonos o tiñan lido. As señoritas telefonistas, como eran chamadas, tiñan que ter servido tres meses como alumnas nunha central de teléfonos e tiñan que acompañar a súa solicitude para o posto de traballo dun certificado de que o tiñan feito, outro das autoridades que asegurase a súa boa conducta e un certificado de nacemento. Iso era o que esixía o Real Decreto que confirmaba o Reglamento de 1903 que establecía o funcionamento das redes de teléfonos, tal e como recolle De las señales de humo a la sociedad del conocimiento (COIT). E ademais tiñan que ter entre 16 e 25 anos, nin un máis nin un menos, para empezar a traballar.

Unha telefonista tiña que ser solteira, ter entre 15 e 25 anos, contar con boa vista e oído e unha moral intachable

Con todo iso na man, xa podían polo menos optar a ser telefonistas. Varias eran as compañías que ofrecían servizos telefónicos na España da época, xa que non sería ata os anos 20 cando, coa creación de Telefónica, non se acabaría concentrando o sector baixo unha única firma (sobre este tema, véxase Historia de Telefónica 1924-1975, de Ángel Calvo, editado por Ariel e pola Fundación Telefónica). Que tiñan que facer? Ao principio, antes dos teléfonos automáticos (os da rodiña), unha telefonista sentaba diante dun panel cheo de clavixas que representaban aos abonados. A telefonista unía a quen chamaba con aquela persoa coa que quería falar.

En 1916, unha telefonista tiña que ser solteira, ter entre 15 e 25 anos, contar con boa vista e oído e unha moral intachable, como explica Ricardo Charra, xefe de persoal feminino da rede urbana de teléfonos de Madrid ao diario conservador La Acción. Como coñecementos debían saber “as catro regras básicas de aritmética elemental”, contar cunha boa ortografía e saber tomar ditado. Estas telefonistas comezaban cun salario medio de 2 pesetas. Traballaban sete horas seguidas y contaban só co dereito a 15 minutos de pausa para comer ou ir ao baño.

En canto casaban tiñan que deixar a compañía. Como apuntaban nunha reportaxe de 1920, só as solteiras ou as viúvas que traballaran anteriormente na empresa podían ser telefonistas. Por iso, algunhas non casaban nunca.

Condicións de traballo

Unha boa familia desdeña á rapaza de “humilde condición” coa que o fillo se comprometeu en matrimonio, quen se enfada cos pais y lles di que “toda a aristocracia fala con ela”. “Ten título de nobreza?”, pregunta a nai. “Non, é telefonista”, responde o fillo. Por suposto, este non é máis que un dos moitos chistes que protagonizaban nos xornais as telefonistas (este é de 1912, pero seguen sendo así nas décadas seguintes).

chiste telefonistaA medida que as señoritas telefonistas deixan de ser exóticas e a medida que as chamadas de teléfono son cada vez máis habituais, os chistes e os clichés sobre elas aumentan. Hainos sobre telefonistas que arman un caos ao conectar mal as chamadas, sobre telefonistas respondonas e sobre outras que non fan caso aos clientes que chaman.

No folklore da época, a telefonista era unha rapaza (moderna) que pasaba o día coas compañeiras, á rexouba e que non facía caso aos seus clientes. Se cadra, se nos atemos ás películas que florecerán na década posterior, estea a namorar do seu xefe, flirteando co telefonista doutro país ou facendo que un millonario caia rendido aos seus pés polo timbre da súa voz. Ou se cadra roubando o mozo a algunha rapaza decente a través dos fíos (como se ve nalgunha coplilla publicada na época).

Pero como era en realidade o día a día laboral da muller telefonista? Para comezar non eran millonarias. En 1911, Correos e Telégrafos pechaba o escalafón de auxiliares femininos e no El Liberal do 21 de xaneiro podemos ler canto cobraban esas mulleres. As telefonistas tiñan entón un salario de 1.200 pesetas de soldo anual.

En decembro de 1913, a revista El Duende publica unha reportaxe sobre as condicións laborais destas traballadoras. Así descubrimos, como xa nos din no antetítulo, que están explotadas laboralmente: a tecnoloxía está anticuada, pero os usuarios as acusan a elas (a cara do servizo) dos fallos. Teñen que escoitar como os clientes as increpan e sofren rebaixas no salario polas súas queixas, atenden paneis con demasiados abonados (se uns anos atrás liamos que tiñan 50 clavixas agora teñen máis de 100 cada unha) e afrontan quendas con horarios bastante horribles. Ademais, están nunha sala mal ventilada, explican na reportaxe, onde a calefacción só funciona para as que teñen quenda de noite. Clara Campoamor, que foi telefonista a principios do século, contaba en 1934 nunha entrevista cando xa era unha popular política da II República, que no seu caso traballaban de pé e tiñan que facer grandes contorsionismos para poder unir as chamadas. “Chegamos a adquirir unha esvelteza e unha axilidade de titiriteras”, bromeaba.

As telefonistas eran simplemente traballadoras. Sentaban en cadeiras altas, diante dos seus tablóns, e vestían, en 1916, batas negras e delantais vermellos que acaban en punta. Magda Donato dá con elas en 1917 (cando publica en El Imparcial unha reportaxe sobre estas mulleres) vestidas co mesmo uniforme, nunha central na que lle sorprende a ausencia de timbres (as telefonistas sabían que estaba entrando unha chamada porque se iluminaba unha luz, non sonaba ningún teléfono). As normas sobre como debían actual estaban pegadas na parede e Donato cópiaas: hai que gardar silencio, ter actividade, ser lacónicas, ser amables, repetir os números e non escoitar as conversacións. Na saída intercepta a algunha telefonista para preguntarlles polas súas condicións de vida. Traballan oito horas diarias, con so un cuarto de hora de descanso; o seu traballo require moita atención, “como que ao saír á rúa saimos como aparvadas!”, di unha delas; e non poden faltar ao estar enfermas. A única reclamación que teñen é que lles suban o salario.

telefonistas

En 1920, as telefonistas seguen atendendo a máis abonados dos que lles corresponden, aínda que o prezo das chamadas acaba de subir. “É un traballo moi duro. O soldo que nos dan ben o ganamos”, di Casilda, unha telefonista na vintena, a un xornalista de La Voz en novembro. É a primeira que se atreve a falar, despois de que 15 telefonistas negaran, por temor ao despido, a súa testemuña. Ganan 3 pesetas, porque as condicións melloraron “dende abril” e non se queixan porque á empresa non lles costaría atopar substitutas. “En España hai tan pouco traballo para as mulleres”, lamenta Casilda. Seguen recibindo insultos dos abonados, pero polo menos agora cambiaron o uniforme. Levan unha bata azul con colo branco.

As telefonistas tamén poden traballar nos hoteis, que as buscan nos anuncios por palabras dos xornais, ou para Telefónica, que en 1928 busca telefonistas cun salario anual de 1.500 pesetas con anuncios na prensa.

Telefonistas da República

Nos anos 30, o traballo das telefonistas era diferente. Os teléfonos eran automáticos, así que o usuario non tiña que pasar por elas para chamar a calquera. Non había que levantar o auricular e pedir conexión á operadora, aínda que elas seguían aí asegurando o funcionamento da rede. As súas condicións de traballo tamén tiñan cambiado. Posiblemente, a explicación sexa a proclamación da II República. O panorama que pinta un xornalista que visita o rañaceos de Telefónica (a compañía de teléfonos da época) non ten moito que ver que co que contaban os reporteiros de décadas anteriores. Para empezar, as telefonistas xa non perden o seu traballo cando casan e tampouco cando teñen fillos. As operadoras de Telefónica tiñan incluso subsidio de maternidade, como contan nunha reportaxe na revista Nuevo Mundo de decembro do 33.

Continúan traballando, iso si, moitas horas, aínda que agora poden dedicar os seus descansos a algo máis que comer ou ir ao baño. Teñen unha biblioteca, un bar dentro da empresa (no que só serven café, chocolate, té, pastas e froita, o paraíso para un estadounidense da Lei Seca, como di o xornalista) e ximnasio.

Fotos de época | Telefónica

**Esta reportaxe foi publicada por vez primeira en Zmart.co (a defunta web de Disque) o 26 de agosto de 2013 e foi unha das finalistas do I Premio MasVoz de Periodismo y Telecomunicaciones. Agora que Netflix vai facer unha serie sobre a vida das telefonistas en España nos anos 20, pareceunos apropiado recuperala. 

Shares

1 comentario

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *