Nalgún momento do outono-inverno de 1773, sentaron nun salón ilustrado (supoñemos) o alcalde de Santiago, un escribán e once testemuñas máis que estaban a piques de ver un portento, un acto digno dun deses circos victorianos (e moi posteriores) nos que se podían ver as grandes marabillas do mundo.
Non sabemos exactamente no momento concreto no que se atoparon todos estes membros das forzas vivas santiaguesas nin tampouco o lugar exacto, máis alá de que foi en Santiago de Compostela (pero non é difícil imaxinar a toda esta xente nun salón deses de reunións da época), porque as noticias que se escribían nos medios de entón eran bastante diferentes ás de agora e aínda non incluían o como e o cando con tanto detalle. Se temos en conta o tempo que podería levar que a información chegara de Santiago a Madrid, onde foi impresa no Mercurio Histórico do mes de decembro, podemos estimar que tivo que ser antes de novembro.
Pero volvamos ao salón, ao alcalde, ás testemuñas e ao escribán, porque están a piques de asistir a un prodixio das letras. Unha muller entrou no círculo da reunión e comezou a ditar: estaba escribindo doce cartas á vez. Era o rien ne va plus, como dirían os xogadores de azar de antano ante o momento límite no que hai que deixar de xogar. Pouco antes dese día de prodixios, a mesma muller ditara “oito cartas sobre diferentes asuntos a diferentes amanuenses”.
Nalgún momento da tarde do pasado venres, levando unha moi pouco literaria, moi pouco glamurosa e moi pouco prodixiosa bolsa de supermercado, pasei por diante da Igrexa da Universidade, a que naquel outono de 1773 posiblemente xa non era a Igrexa da Compañía de Xesús, aínda que seguramente a muller en cuestión que facía a exhibición aínda a chamaría así (o seu irmán era un dos xesuítas que expulsaran anos atrás e ademais os vellos nomes aos que un se acostuma sempre son difíciles de esquecer e de cambiar). Agora non é igrexa, a pesar do nome, senón sala de exposicións e non é moi doado dar con ela aberta. Eu tiña interese por entrar dende días atrás por culpa da escritora prodixiosa e aproveitei a ocasión. Había unha exposición sobre traxes de teatro da universidade (non moi exitosa) e, aínda que a muller da recepción intentou venderma con moito entusiasmo, ignorei os traxes (só mirei os que estaban pegados á muller de recepción, porque me daba un pouco de cousa que o seu traballo de comunicación quedara desperdiciado).
En realidade eu entrara buscando o punto e final da historia da escritora prodixiosa, que morreu no 1808 e que está posiblemente soterrada nesa igrexa. Non a atopei (tampouco o esperaba, que era realista), pero cando deixei atrás a igrexa e a súa non moi popular exposición (con seu cheiro abafante a humidade que é case un clásico das igrexas santiaguesas – ou ex igrexas – que no se abren moito) non puiden evitar pensar o próximos que estamos moitas veces de moita xente do pasado (pasamos polos mesmos lugares e ocupamos os mesmos espazos) sen saber en realidade deles.
Porque a escritora prodixiosa que descansa eternamente posiblemente nalgún lugar da Igrexa da Universidade é unha desas personaxes que o tempo (e unha combinación de factores que enquistaron a cuestión) acabou por desdebuxar da historia e por eclipsar ante os coñecementos modernos. E iso que ela, en comparación coas outras escritoras do XVIII en España (algunhas con historias persoais e como autoras absolutamente fascinantes), é unha afortunada. Posiblemente mencionabana nos vosos libros de lingua e literatura galega, aínda que fora de pasada, cando falaban dos Séculos Escuros, mesmo se estudiabades 10 ou 20 anos atrás. Ás demais escritoras non empezaron a recuperalas os expertos (e en artigos e libros moi de expertos e por tanto que dificilmente se filtran no que le o gran público) ata os últimos dez anos.
Non puiden evitar pensar o próximos que estamos moitas veces de moita xente do pasado (pasamos polos mesmos lugares e ocupamos os mesmos espazos) sen saber en realidade deles
A escritora prodixiosa era María Francisca Isla y Losada, que aparece habitualmente co engadido de irmán do Pai Isla (o de Fray Gerundio de Campazas e un nome que ao lector de hoxe non lle di moito, pero que no seu momento foi popular) algo que era pero que non é todo o que se pode ou debe dicir dela. María Francisca Isla era tamén coñecida como Perla Gallega e Musa Compostelana e foi un dos nomes da Ilustración en Galicia, unha das mulleres ilustradas que quedaron un tanto difuminadas na historia (moi por recuperar, a medida que vas lendo máis sobre elas queres seguir lendo máis e máis), ademais dunha muller de habilidades prodixiosas que conseguía colarse na entón limitada prensa escrita.
Doce cartas sobre doce temas
Volvamos ao outono-inverno de 1773. María Francisca ditou as súas cartas ao mesmo tempo e en todas e cada unha falaba dun asunto completamente diferente, como xa fixera na ocasión anterior. “A súa autora ditounas sen deixar de contestar aos que lle falaron durante a experiencia feita en presencia de varias persoas e mesmo se distraeu durante cousa de dous minutos para saudar e complementar a algunha delas que entraron na sala despois de comezadas as cartas”, escribe no número de decembro o anónimo cronista do Mercurio Histórico (e que agora pode ser lido na Hemeroteca Digital da BNE). A crónica deixa tamén claro que Isla tiña “facilidade de estilo, coordinación nos pensamentos e en cada unha unha total independencia de asuntos” e así de paso averiguamos que a escritora era formada e que tiña capacidades para escribir.
A crónica e outra que apareceu en outubro sobre unha demostración anterior (a das oito cartas) son unhas das poucas testemuñas directas que temos hoxe para coñecer a María Francisca Isla y Losada. Non quedan cartas, a pesar de que foi unha activa correspondente con moitos e variados contactos (incluído o seu irmán, o padre Isla, do que si ela conservou todas as cartas e mesmo as editou e publicou trala morte del), e tampouco conservamos practicamente ningunha das súas obras literarias. Sobreviviron uns poemas en castelán que acaban de ser desenterrados polos expertos e un poema en galego que lle escribiu ao cura de Fruime e que parece parte da correspondencia privada (e non realmente unha obra con vontade superliteraria). Ese poema é o que fixo que María Francisca Isla apareza en algúns manuais de literatura e é o que puxo unha sorte de sinal luminosa sobre ela como persoa que se cadra pode ser moi interesante. Á marxe diso, non temos nada desta muller ilustrada. Ela mesma (e non era tan raro nin é a única que o fixo) queimou a súa produción e as cartas que ela mesma escribira (e lograra recuperar, o que fai pensar que nalgún lugar podería haber un atadiño de cartas esperando ser descuberto) e negounos aos que viñemos despois coñecela mellor.
Para escribir a súa biografía e non quedar coas catro cousas que se veñen repetindo sobre ela dende o XIX hai que recorrer a textos xurídicos, como testamentos e similares, ou aos textos ligados á vida da xente que viviu ao seu arredor. Isto é, por certo, o que están facendo os autores que están intentando descubrir quen foron e como vivían Inés de Joyes ou María Rosa Gálvez, autoras tamén do XVIII e autoras igualmente esquecidas (e iso que Gálvez era famosa na súa época). Iso foi o que fixo Carlos García Cortés, o autor de María Francisca de Isla y Losada (1734 – 1808). Una conexión literaria en la Compostela de la Ilustración, editado polo CSIC e o Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento. Non é a biografía máis amena escrita sobre unha autora do XVIII pero si é a máis completa producida sobre Isla y Losada, máis de 300 páxinas sobre unha muller (e o seu mundo) sobre a que non se sabía practicamente nada. O autor botou man dos textos escritos polos outros (as cartas que o Pai Isla lle mandaba á súa irmá poden servir para coñecer mellor á autora dun xeito indirecto) e dos datos que quedaban por descubrir nos arquivos eclesiásticos (os libros de bautismos e de defuncións son unha mina para seguir á xente do pasado) para trazar un achegamento máis próximo a quen era e que fixo María Francisca Isla y Losada.
Que é o que perdemos no lume no que queimou os seus escritos? Que foi o que a historia acabou sepultando na longa lista de mulleres esquecidas?
Unha dama ilustrada
A escritora prodixiosa naceu en outubro de 1734 en Santiago de Compostela. A súa data de bautismo foi o 5 de outubro e a costume entón (e algo que se ledes algunha vez libros de bautismo do XIX tamén veredes) non era a de esperar moito para bautizar aos nenos. Habitualmente era algo que un facía non moito despois do nacemento (o bautismo, pensade, non era unha festa ou unha cuestión social, senón algo máis da rutina e algo que tiña que ser rápido e eficiente cando os nenos morrían moitas veces moi novos e un cría que estaba a condenalo se non o bautizaba). María Francisca era a sexta filla do segundo matrimonio de José Isla de la Torre. José Isla casara en primeiras nupcias e tivera un só fillo, o que na nosa historia coñecemos como pai Isla. Cando a primeira muller morreu, volveu casar (o fillo estaba xa na vintena) e comezou a ter moitos máis fillos coa segunda esposa. O fillo primeiro foi padriño desta sexta filla.
A familia Isla non era da nobreza pero si era acomodada. Vivían no pazo de Altamira (xa non existe: no XIX foi derribado para facer un mercado, o que hoxe coñecemos como a Praza de Abastos), onde o pai era administrador dos poderosos e ricos condes de Altamira. Os fillos recibiron unha formación e moitos acabaron na igrexa, como o Pai Isla. As fillas tamén foron formadas: é algo que podemos deducir do que María Francisca acabará por ser logo. O biógrafo non logrou descubrir nada sobre a súa infancia e xuventude (non é algo que un poda ler entreliñas nos documentos notariais) así que a seguinte data interesante na biografía de Isla y Losada é a do seu matrimonio. En 1754 casou con Nicolás de Ayala.
Foi un matrimonio por amor? Dificilmente (se cadra xa se gustaron dende o primeiro momento e sen dúbida si houbo sentimentos posteriores, como podes deducir lendo os textos que inclúe a biografía). Naquela época os matrimonios eran concertados (cando morran os pais dos Isla y Losada uns anos despois, o primeiro que fará o pai Isla, que ten que tomar control das dúas irmás máis novas e entón solteiras, será pechar un matrimonio para a maior das dúas cun parente non moi próximo ao que unha pode imaxinar que a moza non vira xamais antes) entre as familias e obedecían a cuestións económicas e sociais (o matrimonio por amor é unha invención do XIX e, de feito, unha das razóns polas que as entón chamadas ‘novelas inglesas’ e hoxe coñecidas como novelas sentimentais tiñan un punto subversivo). Nicolás de Ayala era moito máis vello que a noiva pero era un alto funcionario de Facenda na cidade.
Tras casar, María Francisca de Isla deixou o domicilio paterno pero non a cidade na que nacera e se criara. Nicolás de Ayala e ela vivirán en Santiago. Terá María Francisca unha tertulia, un salón literario (que si, parece moi francés, pero que era algo importado xa entón)? Poderá dedicarse a ler todo o que desexa? Escribirá? Os datos que temos (escasos) permiten sospeitar que Nicolás de Ayala apoiou os intereses intelectuais da esposa (non tan habitual), xa que Isla y Losada foi confirmada naquela época como autora e como muller ilustrada. É o momento no que lle poñen o sobrenome de Musa compostelana ou Perla gallega. María Francisca estaba nunha rede de contactos (e podemos supoñer encontros e salonciños literarios?) con outros autores e ilustrados galegos e, especialmente interesante, con outras ilustradas galegas, como María Teresa Caamaño, outra ilustrada da que non sabemos nada de nada máis alá que que casou cun irlandés, que era moi fermosa e que era hábil en poesía pero tamén noutras cuestións intelectuais (o cura de Fruime escribe: “na física ben apta”).
Ayala morreu en 1774. O matrimonio non tivo fillos, algo que posiblemente foi material de discusión nas cartas (pero o biógrafo ten que imaxinar o que o Pai Isla lía e non sabe a ciencia certa o que María Francisca podía dicir), algo que, tendo en conta o momento, posiblemente foi un punto de presión e tensión para a escritora. Tanto Ayala como a propia Isla y Losada tiveron varios achaques e eran un tanto enfermizos. Ela mesma escrebe sobre a cuestión nese poema en galego que sobreviviu e que lle mandou ao cura de Fruime. García Cortes especula con que moitos dos problemas de saúde da escritora poderían ser de causa psicosomática (poderían). Sexa como fose, o matrimonio facía curas de auga e viaxaban ao mar por prescrición médica. Nos anos de morrer, a Nicolás de Ayala mesmo lle recomendaran unha viaxe a Ferrol para beneficiarse deses aires.
Pouco despois da morte do marido morreu o irmán en Italia, onde estaba exiliado con outros xesuítas. María Francisca Isla vivirá uns 30 anos máis e, durante ese tempo, traballará dun modo infatigable para preservar a memoria do irmán e a súa obra, pero mentres fai iso acabará por eclipsar a súa.
Imaxes vestido de 1780 Museo do Traxe, retrato do Pai Isla e imaxe dunha lectora da época de Elisabeth Vigée-Lebrun
1 comentario