Sexo (e se cadra tamén amor) na era (galega) do Jazz

Pensa na era do Jazz: os filmes, chegados do outro lado do Atlántico, conseguiron que xa teñas unha idea exacta de como era a vida tola e salvaxe das flappers, os escritores da xeración Perdida, os millonarios que se enriquecían nunha orxía de especulación e as orquestras que poñían de moda ritmos tan perigosos como o charlestón. Esas mulleres que levaban vestidos cada vez máis curtos e cabelos de cortes inauditos e eses homes de cabelos brillantes e aires ao Rodolfo Valentino vivían no medio dunha exaltada paixón e deixábanse levar en relacións nas que non había limites. Non existían acaso as petting parties, aquelas festas ás que se ía simplemente para meter ou deixarse meter man?

Pero custa moito imaxinar que todo ese comportamento atoleirado e libertino puidera existir a este lado do Atlántico. Podía a mesma Galicia dos Tolos Anos 20 que recibía a Ruth Matilda Anderson vivir comportamentos tan ‘irresponsables’ como os das flappers daquela beira do Atlántico ou os dos Bright Young Things que arrasaban coa noite de Londres (e que teñen un lixeiro eco nas aventuras londinienses de Lady Rose, a sobriña de Downton Abbey)? En Madrid ou en Barcelona, polo menos, si existían esas mulleres modernas (o de flappers é un anglicismo que entón non se usaba) que traballaban, levaban vidas disipadas ou agochaban cocaína nas súas polveiras, como retrata Gozos y ocios de la mujer moderna, de Jordi Luengo. E a literatura contemporánea pode dar certas indicacións, ademais, do que nos poderiamos atopar de viaxar ao pasado.

O libro máis vendido nos anos 20 en España era La casa de la Troya, de Alejandro Pérez Lugín. Tras esta historia na lista dos máis vendidos estaba Alberto Insúa, que conseguira facerse famoso con La mujer fácil. A diferencia entre un e outro é bastante clara. La casa de la Troya é unha novela de costumes, ambientada nun ‘idílico’ Santiago de Compostela, no que pasa la tuna e no que para seducir a unha rapaza o galán tiña que agardar debaixo do balcón da escollida ata que ela se deixase ver. E entre medias pasarían días e máis días de agradable climatoloxía compostelá. Alberto Insúa foi, por contra, un deses autores populares, metido no saco da novela sicalíptica ou erótica na que os personaxes non agardaban debaixo dunha ventá para simplemente ver como alguén movía as cortinas. La casa de la Troya coñeceu moitas reedicións durante os anos 20, sendo o grande best-seller do panorama editorial español da década. Pero as coleccións de novela erótica conseguiron tamén ser moi populares. Moito. Tanto que os medios estaban cheos de artigos nos que se deploraba o que chamaban a “ola verde” e lamentaban que os lectores se entregaran ao seu consumo. As novelas eróticas chegaban en coleccións a moi baixo prezo que moitas veces se vendían de xeito medio tapado para escapar á censura (como en todo, nas novelas deste xénero tamén había graos entre o que era directamente prohibido pola lei e os autores que eran populares e mediáticos).

A novela sicalíptica

E como toda moda iso tamén chegou a Galicia. Nun artigo que publica o Galicia no verán de 1923, o articulista lamenta tanto o pouco amigables que son os escaparates das librarías viguesas (e que non invitan a ler) como o interese que os “indianos” e a poboación “flotante” teñen nos “libritos pornográficos” e nas postais sicalípticas. “A sicalipsis, iso si!, gusta moito”, culmina con desdén. Os propios xornais galegos recomendan de cando en cando novelas de Alberto Insúa ou El Caballero Audaz, que entraban dentro do mesmo camiño que xa comezara uns anos atrás Felipe Trigo. Eses autores seguiron unha sorte diversa despois dos anos 20 (sobre todo cando os 30 deixaron un pouco atrás a novela erótica) e moitos son hoxe nomes completamente esquecidos da historia da literatura, pero no momento eran incriblemente populares. Por suposto, escribían en castelán e dende Madrid. A literatura galega intentou entón facer tamén unha literatura popular, aínda que o do erotismo máis ou menos polémico quedou un pouco fóra da lista de temas a tratar.

“Penso que en Galicia se publican demasiados libros para intelectuais, xa que polo de agora son eles os que dan un maior continxente ao núcleo de lectores. Dixemos para, porque esa é a intención que perseguen. Pero parécenos que, salvo algúns libros de poesía, non todos conseguen o favor destes públicos escollidos”, escribía un columnista en El Pueblo Gallego en 1928, que invitaba (reclamaba máis ben) unha literatura popular e nada intelectual. Aínda que, iso si, non quería que o libro galego caera nas garras do sicalíptico para atraer aos lectores. “Nunca xamais pensemos en expandir a nosa lingua por medios vergonzosos, como alguén intentou escribindo novelas sicalípticas. Unha novela nese xénero, no noso idioma arcádico (sic), tería que avergonzarnos sempre”. Referiríase o autor desta columna a A modelo de Paco Asorei, que non aparecerá ata o 33 pero dá que xa se tiñan noticias e xa se vira publicado algún fragmento?

A cuestión é que nos Tolos 20 o sexo interesaba e moito. Non había moitos máis camiños para acceder a información sobre ese tema e, como reflexiona Amado de Miguel en El sexo de nuestros abuelos, pode que as novelas eróticas (uns 60 céntimos nun quiosco/libraría de confianza) fosen o único lugar no que atopar información de segundo que cousas. Estabamos no mundo anterior a Google e incluso á Cosmo. Segundo o censo que se menciona na introdución a La novela sugestiva, un breve texto académico sobre o tema, a estimación é de que entre 1920 e 1936 había en España máis de 122 coleccións sobre ese tema.

No 1923, o – obviamente – católico semanario compostelán El Eco Franciscano lamenta a corrupción das clases obreiras mediante a lectura. Non lles importa que lean, deixan claro, pero si que non consuman máis que esa “inmundicia escrita”. “Cines, folletos, revistas, anuncios, modas provocativas, teatros, literatura sicalíptica, alcolismo, cabarets, bailes lascivos, exhibicións indecentes nas tablas… hei aquí o gran inimigo, o terrible adversario da moral; o piquete demoledor dos cristiáns e piadosos costumes”, publica noutro artigo posterior. E entre o público lector non só estaban os homes, tamén as mulleres. Nos xornais da época fanse referencias a esas lectoras modernas (en chistes subidos de ton pero tamén en contos e relatos que non teñen en absoluto esa intención) que consumen novelas eróticas e libros que van máis alá do que o mercado editorial quere dar como feminino. “Á muller moderna impórtalle pouco a parte sentimental das novelas e fai ben. O que quere en literatura é algo palpable e real”, indica un escritor francés que fixo un estudo de campo (e que mereceu ser recollido en El Pueblo Gallego).

Novela romántica

A pesar deste cambio e de que en 1930 Olimpia Valencia, a primeira muller médico de Vigo, deixaba claro nunha entrevista que o de casar como único obxectivo na vida xa non está de moda, as novelas románticas, como as eróticas, teñen o seu gran momento de éxito nos anos 20. Están dirixidas ás mulleres lectoras de forma directa, non están mal vistas socialmente como a inmoral novela sicalíptica e saen un pouco máis caras que as súas competidoras, aínda que neste caso os xornais permítense o de anuncialas claramente e o de vendelas eles mesmos (é o que facía Diario de Pontevedra). E fronte á paixón decadente das novelas eróticas, as novelas románticas venden outro tipo de mensaxe. O fin do texto é o do amor, o amor que vence sobre todas as cousas. Acompañando a idea de que, ao final, hai un príncipe azul para todas. Casar seguía sendo mainstream. E quedar para vestir santos unha traxedia.

O Rosario, por exemplo, unha novela británica de Florence Barclay que foi un dos best sellers de comezos de século e que chegou a España nunha desas coleccións, segue a historia dunha rapaciña do montón, Jane Champion, da que namora un pintor (que non só é un esteta senón que ademais é tan guapo como para que Jane sinta que a historia entrambos non irá a ningunha parte). Por suposto, Jane e o pintor acaban xuntos, pero despois dunha chea de encontros e desencontros que culminan con el cego, ela xogando ás enfermeiras e un final moi casto e elevado. O Rosario foi un dos títulos da colección ‘La novela rosa’, que Juventud lanzou nos 20 e que posiblemente (é o que defende La novela rosa, de Antonio González, un breve ensaio que analiza estes títulos) deu nome a todo o xénero.

A editorial veu o éxito que este tipo de obras tiñan en países como Francia ou Reino Unido e decidiu importar este xénero sentimental e amoroso, con claro éxito inmediato (ou non chegou ata hoxe a denominación e ata o produto?) e axudou a crear unha mitoloxía do amor distinta. De todos os xeitos, os ecos da muller moderna tamén chegan ata este tipo de obras. Porque si, Jane Champion non aceptará que é amada ata que o seu pintor queda cego. Pero en Felisa salva su casa, de Sara Insúa, o flirt de Felisa non se dá conta de que sente algo por ela ata que ela non actúa como unha muller de acción.

Flirt, ese amor insubstancial

E si, Felisa tiña un flirt. Porque nas relacións sociais dos anos 20 apareceu a encantadora palabra flirtear. Flirtear ou ter un flirt non era exactamente o mesmo que ter un mozo ou un romance. Nin sequera significaba algo serio. Flirtear era simplemente tontear e estaba ao final tan integrado no cotiá que as notas de sociedade sobre tés danzantes e festas de baile xa daban o flirteo como básico. Calquera noticia sobre festas en casinos, lunchs, bailes ou tés das cinco (que era un dos puntos básicos da alta sociedade para atoparse) nos xornais galegos do momento inclúe unha referencia e non é complicado atopar mencións á xuventude que flirteaba.

As columnas, as mesmas columnas que nas diferentes cabeceiras do momento explican que levar, como colocar o sombreiro ou se se debe ou non usar luvas, tamén poñen límites ao que se deben ou non se debe facer co flirteo.

Preservativos lavables

A onde debe levar o flirteo? Ninguén – nin os lectores de novelas sicalípticas nin os lectores de novelas amorosas – debían facerse moitas ilusións co que podería saír dun flirt. Dun flirt podían saír noivos formais, si, pero tamén podía non saír nada. E aquí volvemos ao principio e as petting parties nas que podían rematar os flirts na (verdadeira) Era do Jazz. E se as mulleres modernas podían facer o que lles parecera, tamén poderían deitarse con calquera.

Os xornais galegos do momento non nos dan moitas indicacións que de que é o que entenden exactamente por esa inmoralidade crecente dos anos 20, aínda que nas novelas contemporáneas podemos ver pistas que deixan claro que o de agardar ata o matrimonio non sempre sucedía entre esas rapaciñas de boa familia que tiñan que gardar as aparencias. En La virgen prudente, de Concha Espina e ambientada en Madrid, tropezamos cun aborto dunha das personaxes secundarias e vemos como a protagonista queda embarazada despois dun encontro bastante penoso (e no que a iniciativa e os ‘baixos’ desexos correspóndelle a el e non a ela).

E nun mundo no que o sexo estaba por tantas partes xa se comercializaban, por suposto, métodos para evitalo, aínda que naquel momento eran sobre todo medios para evitar o contaxio de enfermidades de transmisión sexual e que ían dirixidos a un público masculino como consumidor. Non era complicado dar con eles: os preservativos anunciábanse nos xornais. Nos medios galegos os anuncios de preservativos non son tan doados de atopar (podemos velos nalgúns números de El Diario de Pontevedra) pero nos xornais de Madrid son moi habituais . Eran lavables e vendíanse por catálogo, como nun Venca do sexo seguro do pasado, así que a discreción estaba asegurada.

Imaxes | Ilustración de Russell Patterson, Wikimedia Commons/ Ilustración no Galicia, 1924 / Anuncio Diario de Pontevedra, 1920