Nunha das primeiras fins de semana de xullo fixen unha desas cousas que sempre xuro non facer e que están na miña lista de cousas aínda máis prohibidas durante o verán. Nun deses sábados madruguei. Tiña que facelo se quería chegar a tempo á Coruña para asistir ás xornadas da mañá do Congreso de Literatura Romántica Cidade da Coruña. Unha viaxe en tren, un traxecto en taxi e un pequeno paseo polo buffet do almorzo do hotel en cuestión no que se celebraba o congreso (a sala estaba ao outro lado dos croissants, o café e os salgados) e entrei nun lugar no que nunca estivera e no que, se me tiverades preguntado hai un par de anos, vos diría que non ía estar posiblemente nunca (si, eu tamén era desas lectoras…). Na miña folla de ruta estaba o escoitar falar durante toda a mañá de novela romántica.
A novela romántica é un deses xéneros literarios prohibidos. É dicir, é un que deberías negar absolutamente ler, mesmo se foi por accidente, se queres que a túa integridade literaria se manteña completa. Esaxeración? As cousas certamente cambiaron moito nos últimos anos e as cousas estanse a ver dun xeito máis claro e máis obxectivo, pero aínda así a novela romántica (e os seus lectores) aínda teñen que loitar contra unha serie de prexuízos sobre o que len, o que son eles mesmos (pobres ilusos, ilusas mellor, que confunden a realidade coa ficción e que estarán agardando o príncipe azul como unhas inocentiñas!) e sobre quen o produce. Nun dos textos máis ou menos académicos que abordaron a literatura romántica, e un dos primeiros que non o fixeron para directamente queimala na pira dos libros malditos, Dangerous men and adventurous women, que recolle ensaios do máis diverso sobre a lectura de romántica escritos polas propias autoras do xénero, apuntaban que sacar unha novela romántica nun avión era unha das cousas que requirían que a lectora fixera un exercicio de valentía máis elevado. Sacar o libro en cuestión, mostrar a portada e o seu título, ían a desencadear unha serie de xuízos de valor (moitas veces escasamente informados) sobre o que lía e sobre o que ela mesma era como persoa intelectual. O texto foi publicado, por certo, en 1992.
Segue a cousa segue sendo igual? O contexto é un pouco diferente, iso é certo. Internet axudou a visibilizar o xénero e a crear comunidade. As lectoras xa non teñen que facer unha lectura solitaria, senón que agora poden atopar foros, blogs especializados e críticas dun modo sinxelo. A todo isto hai que sumar que o ereader e a lectura en formato dixital fixeron que o anonimato sexa maior no proceso de lectura. Xa non hai que ir a unha librería e mercar ese libro e tampouco hai que ensinar a capa do libro mentres se le no tren ou no avión. Ninguén ten que saber o que les. A iso hai que sumar que, polo menos en certos mercados (como o británico ou o español), o modelo descamisado e a rapaciña inocente que está perdendo o seu vestido desapareceron da capa do libro. Como explicaba unha editora, agora o que triunfa é a portada “que non tes que forrar ao saír da casa”. E mesmo se hai un home descamisado a cousa non é tan terrible: unha redactora de Bustle fixo o experimento de ler unha desas edicións na rúa e non conseguiu ningunha resposta dramática.
Pode, por tanto, que o contexto lector da novela romántica non sexa tan duro como aqueles anos nos que algunhas librerías en España non querían vender novela romántica para non desprestixiar o establecemento, pero aínda queda moito por facer. Aínda unha sente que debe xustificar por que comezou a ler eses libros e tamén debe seguir facendo unha sorte de evanxelismo cando o fai (e ten tamén que vencer eses prexuízos antes de comezar a ler: eu, lectora que pensa que le ‘de todo’, non me atrevín a ler romántica ata que unha entrevista nunha librería me invitou a repensar as cousas). Ao fin e ao cabo, continúan existindo quen ao ver unha lista de recomendacións que inclúan unha novela romántica (e un par de libros sobre feminismo…) seguen comentando que é unha lista “para mulleres” (pasou en Librópatas… pero tamén en BookRiot, quen protagonizaron un tuit bastante viral sobre o tema).
Ser un xénero para mulleres é unha das condescendentes críticas que sempre se lle fai á novela romántica e pode que sexa, como apuntan algúns expertos, unha das razóns polas que a súa mala fama comezou e polas que se converteu nun xénero maldito. Entre as antepasadas das novelas románticas actuais poden atoparse moitas novelas moi populares que foron éxitos de ventas en décadas e séculos anteriores. Aí están as novelas que publicaba a finais do século XVIII e principios do XIX en Londres a Minerva Press, unha editorial de novelas sensacionais cheas de amores imposibles e dramas tremendos. Como apunta Maya Rodale en Dangerous books for girls, estes libros chegaban ás mulleres lectoras con edicións baratas, con papel non sempre de boa calidade (aínda que se un quería podía mercar os libros en edicións de luxo para que foran unha presencia moito máis permanente na biblioteca) e dende as propias mulleres. As mulleres eran as autoras que estaban detrás deses libros, que mutaron así de ser simplemente unha forma de divertimento a ser unha forma máis de gañar un sustento (e nunha sociedade na que as mulleres sen recursos de ‘boa familia’ non tiñan moitas opcións para non acabar na rúa este é un punto moi importante). Pero ademais eses libros tiñan un punto subversivo, di Rodale, xa que mostraban ás mulleres unha realidade alternativa, unha nova posibilidade de vida. Nun mundo no que os matrimonios eran contratos pechados entre as familias e nos que as mulleres estaban alienadas por eles, as historias de amor eran, por tanto, un elemento que rachaba coa orde social.
O certo é que o elemento subversivo da lectura é unha sorte de constante no que se refire á historia da lectura e á historia das mulleres. Ser unha lectora abre a porta a un novo mundo e enche, ou iso lamentan os moralistas, a cabeza de paxaros, especialmente de paxaros románticos. Resulta curioso lendo textos sobre lectura e mulleres no século XVI (Bibliotecas y lecturas de mujeres de Pedro Cátedra e Anastasio Rojo) como naquel momento os vixiantes da moral alertaban aos pais de que non debían deixar que as súas fillas leran libros de cabalería. Un pai protexía a virtude da filla baixo sete chaves e non lle deixaba falar con ningún home, alertaban, pero logo deixaba que lera o Amadís de Gaula e todo o traballo estaba perdido. As rapazas comezaban a soñar cun cabaleiro como o idealizado protagonista das historias de cabalería e estaban perdidas para o mundo e para o matrimonio.
Isto mostra outro punto no que as novelas de amor tiveron problemas. Máis alá de ser unha fiestra a unha potencial realidade subversiva ou liberadora (non son poucos, por certo, quen ven no boom da novela romántica dos 70 chea de sexo e paixón unha fórmula de levar a revolución sexual a un público máis amplo), as novelas románticas estaban facendo que a realidade se confundise coa fantasía. Dicíano no século XIX e agora, cando lemos esas críticas non podemos deixar de pensar que son ridículas, pero segue estando no subtexto do que se lle acusa ás novelas románticas. Son lidas por mulleres frustradas que buscan unha historia perfecta de amor… (e non, ningún lle di a quen le novelas de detectives, por exemplo, que teñen sede de sangue).
A todo isto hai que sumar que as novelas románticas teñen fama de ser textos poderosamente mal escritos, historias insostibles e tópicas que calquera podería escribir nunha fin de semana para sacar un extra de ingresos. E si, por suposto, hai novelas románticas malísimas, con premisas absurdas e cunha documentación (no caso das novelas históricas) que deixa moitísimo que desexar, pero iso pasa en todos os xéneros e non todos os xéneros son xulgados do mesmo modo.
É imposible ser feminista e ler novelas de amor!!
Pero sen dúbida o golpe de gracia para as novelas románticas e a súa condena, esa que as autoras máis recentes están intentando remontar, así como os últimos estudios académicos, que están abordando o xénero dun modo máis amplo, é que o xénero é completamente reaccionario e incompatible coa liberación da muller. Como pode, ao final, ser unha novela na que o final feliz é atopar ao príncipe azul e comer perdices por toda a eternidade ser compatible coa liberación da muller?
Volvamos á sala do hotel no que se celebra o congreso na Coruña e volvamos a esa mañá de sábado na que tiven que madrugar para coller un tren e escoitar a diferentes persoas falar de novelas de amor. As asistentes (a maioría eran mulleres) eran de todo tipo e condición, lectoras entusiastas de novela romántica ou autoras da mesma, que tiñan opinións que non dubidaban en expoñer (penso que foi o congreso máis dinámico ao que asistín na miña carreira de xornalista: nunca había momentos de silencio nas quendas das preguntas!) e que sabían do que falaban. Amaban o xénero que lían e gustaban falar del. No congreso podías mercar libros e as propias editoriais falaban dos libros que estaban lanzando como novidades neses meses. E nese abano de libros e de historias era posible atopar practicamente de todo.
No programa de conferencias había tamén espazo para o académico. Inma Pérez Casal, unha doutoranda da Universidade de Santiago de Compostela, veu falar da historia da novela romántica e, por suposto, tamén falou do seu desencontro cos análises do feminismo. A doutoranda está facendo unha tese sobre novela romántica. Pérez Casal é unha sorte de rara avis, ou polo menos iso pensei cando descubrín o seu nome e o que facía no programa do que esperaba. No mundo anglosaxón non é tan difícil atopar ensaios e análises que toman en serio a novela romántica. En España, podería dicirse que non é tan doado. Na súa exposición, a investigadora recoñecía que o mundo académico deixara un pouco de lado á novela romántica (é literatura popular escrita por mulleres, lida por mulleres e que vende moitísimo). Trala súa exposición esperei pacientemente a que rematase a seguinte mesa redonda (moi interesante tamén) antes de atacala como unha sorte de fangirl cunhas cantas preguntas. Ao fin e ao cabo, canto custa saír do armario como lectora de romántica no que dende fóra parece o envarado e gris mundo do académico en España?
“Estase a poñer de moda traballar sobre cultura popular”, dicíame mentres falábamos da entrada da novela romántica no mundo da academia, “sobre todo de series”, apuntaba. A novela romántica segue sendo, sen embargo, esquecida nas investigacións en España. “Si, en Estados Unidos aceptan máis este tipo de temas”, recoñecía cando falábamos de cantos libros poden atoparse dende o mundo anglosaxón sobre o tema, “aquí non tanto”, engadía, falando en xeral. Pero, sobre todo, falar con esta investigadora, e escoitala antes na súa mesa redonda, poñía as cousas máis en contexto no que a feminismo e novela romántica se refire. Como me explicaba mentres nos recordaban que tíñamos que deixar a sala (os asistentes ao congreso ían empezar a comer), a novela romántica é un xénero moi rico para a crítica feminista. “O propio feminismo deuse conta de que hai algo máis”, apunta.
Por tanto, e como están cansadas de repetir as propias autoras de novela romántica, é completamente posible ser feminista e ler ou escribir novelas románticas.
A novela romántica é un xénero moi rico para a crítica feminista. “O propio feminismo deuse conta de que hai algo máis”, apunta.
O punto complicado está, como explicaba Pérez Casal na súa intervención no congreso, en que a crítica feminista dos 70 e os 80 as destroza nun primeiro momento porque son historias nas que a aventura da protagonista é o matrimonio. O final feliz da heroína é o matrimonio e unha vez casada co gran amor da súa vida pasará a unha nebulosa na que a súa vida parece acabada. Casar é o punto final . Pero limitar o xénero a iso e quedar con eses textos e esas referencias (as novelas de Mills&Boom e Harlequin de mediados de século) como guía para comprender o xénero, sería moi reducionista. O xénero tamén evolucionou e as autoras tamén o fixeron. Como apuntaba a investigadora, durante os 80 e os 90 as escritoras de novela romántica introduciron os postulados da segunda e a terceira ola do feminismo nas súas novelas, que “seguiron sendo novelas de masas”.
E, engado e por poñer un exemplo, non é sorprendente – tendo en conta o ano de publicación – o final feliz de It had to be you (Tenías que ser tú na edición de Ediciones B), de Susan Elizabeth Phillips, publicada por primeira vez en 1994, no que o heroe, un deportista do que deberíamos dar por feito que é un ‘macho alfa’ lle di á heroína que o que quere é deixar o traballo de primeiro nivel como entrenador de fútbol americano dentro duns anos e buscar un equipo do montón que entrenar para así poder dedicar o seu tempo aos fillos que terán? El é o que sacrifica a carreira, poderíamos dicir, mentres ela se converte na muller máis poderosa da NFL. Hoxe, 22 anos máis tarde, é algo que nos parece do máis normal, pero 22 anos atrás non era tan recorrente.
E, sexa como sexa, a cuestión volve ao inicio do círculo, ese inicio no que as boas rapazas non debían ler malos libros para non coller malas ideas. Como a propia Pérez Casal dixo ao rematar a súa intervención, segue a poñerse en dúbida que as lectoras sexan capaces de separar verdade de mentira.
O xénero que máis vende (e o que non atoparás – por agora – na literatura galega)
Pode que unha das moitas e moi interesantes reflexións que as asistentes ao congreso deste verán na Coruña fixeron exemplifique moi ben o seguinte punto altamente interesante sobre a novela romántica. Nun momento, alguén queixouse de que ás veces non se publica con calidade, xa que dan por sentado “que estas van ler todo”. E é que cada ano aparecen publicadas moitísimas novelas románticas (e máis agora que as ferramentas de autoedición e autopublicación fixeron que sexa máis doado que nunca) que inundan o mercado e que chegan aos lectores. Por que publican tanto? A razón é que o universo de lectura da novela romántica é un universo de lectores voraces. Len moitísimo, len por riba da media dos demais grupos lectores e son lectores altamente fieis. Se un escritor lles gusta (e si, posiblemente deberíamos falar de lectoras e escritoras, que son a maioría) len todo o que publica. Só hai que ver os comentarios en GoodReads, por exemplo, das novelas de Lisa Kleypas, unha das raíñas do xénero: non é difícil atopar comentarios nos que recoñecen que esa novela non lle gustou, pero que seguirán dando oportunidades porque saben quen é esa autora e que publica habitualmente.
E todos eses lectores voraces están sendo perdidos para a literatura galega. Posiblemente (ou iso penso) a aparición de novela romántica en galego dun modo orgánico sería unha mostra de normalización. Posiblemente sería unha forma tamén de captar novos lectores.
Cando estaba xuntando fontes sobre novelas, historias de amor e lectura e antes de marchar de vacacións, escribinlle a Manuel Bragado, o responsable de Xerais e unha desas fontes ás que os xornalistas botamos man cando falamos de literatura galega, para que me respondera a unhas preguntas como experto sobre novela romántica e a súa ausencia no corpus literario galego. “Penso que o noso sistema literario non se diversificou o suficiente cara todos os seus públicos potenciais”, explicábame cando lle preguntaba por que cría, como editor, que non se publicaba novela romántica en galego. “É unha cuestión que depende tanto do seu tamaño como da visibilidade da súa oferta no mercado. En ambas as dúas cuestións déronse pasos importantes, razón pola que aventuro que este subxénero editorial de ficción tamén comezará a desenvolverse en galego nun espazo relativamente breve de tempo”, engadía.
Por suposto, cando se fala de romántica, non pode unha evitar facer preguntas sobre os prexuízos. Fixo toda esa idea de que todas as historias de amor son libros a evitar que a literatura galega quedara atrás no xénero? A resposta de Bragado deixa claro que neste conto non só as historias de amor pagaron o pato.
“Todo o campo literario galego está moi lastrado por múltiples prexuízos, sexa o do valor dos diversos subxéneros (á literatura infantil e xuvenil custoulle dúas décadas ser recoñecida e aos seus autores e autoras, outro tanto) como o que cada un deles achega á construción da ‘literatura nacional’“, apunta. “Os prexuízos desmóntanse con visibilidade e cun discurso alternativo enunciado por autores e editores. O decisivo é contar con textos valiosos deste xénero e con editores que se atrevan a facelo chegar ao público”, engadía (e si, como lectora e como persoa que acaba de escribir máis de 2500 palabras sobre acabar cos prexuízos da novela romántica tiven que facer esforzos para non aplaudir… Tería que dar moitas explicacións aos meus veciños…).
Certo é, sen embargo, que igual que Bragado respondía isto a esa pregunta tamén confirmaba que existiu un certo desinterese polas historias de amor cando lle preguntaba se a culpa (se é que podemos falar de culpa) de que non exista novela romántica en galego estaba nos lectores ou nos autores e nas liñas de produción en xeral. “Débese a unha cuestión sistémica como a un desinterese, polo momento, de autores e autoras”, apuntaba, indicando despois que o público lector do galego é agora moito máis variado do que o era anos atrás, o que fai que existan xa máis potenciais lectores e, sobre todo, máis tipos de público.
O camiño da romántica poder estar por tanto pode estar cada día máis claro, aínda que o seu nacemento potencial non será, de entrada, un camiño de rosas. Como apuntaba o editor, “non é doado desenvolver un novo xénero en galego. Temos experiencia das dificultades que nos últimos vinte e cinco anos tivemos para desenvolver a novela negra ou a histórica que son hoxe os subxéneros de ficción máis frecuentes e valorados polos públicos”, lembraba. “Sería decisivo para desenvolver a novela romántica en galego a publicación dun título que fose apoiado polo lectorado e comprendido pola crítica institucionalizada”, indica. “Axudaría a desmontar prexuízos e crear expectativas para un novo público para a lectura en galego”.
As historias de amor están aí, só temos que pensar en lelas en galego. “En Xerais estamos valorando varios orixinais deste tipo e penso que en 2017 publicaremos algún deles”, apuntaba Bragado.
Foto RebeccaVC1