O inverno de 1940 a 1941 foi moi duro para os habitantes de París, que vivían baixo a ocupación do exército alemán. Á situación de guerra sumáronselle unhas temperaturas horribles e un tempo infernal. A neve cubría a cidade e era amontoada nas beirarrúas e os parisinos tiñan que sobrevivir a temperaturas extremas. Como conta David Drake en Paris at War, un libro sobre a vida cotiá na capital gala durante os duros anos da Ocupación que acaba de publicar a Harvard University Press, durante máis de 60 noites as temperaturas baixaron a rexistros de horror, chegando ata os 17 grados baixo cero en máis dunha ocasión. Nunha cidade na que o carbón era un ben de difícil acceso e na que tamén tiñan problemas co subministro eléctrico, sobrevivir a esas terribles temperaturas era complicado.
París comezara a prepararse para a guerra no 39, cando todo parecía un pouco improbable. Entón, os xornais publicaban artigos pedindo a astrólogos que fixesen predicións sobre o conflito e o hotel Ritz preparaba o seu refuxio antiaéreo para que estivese á altura, con alfombras de pel e sacos de durmir de Hermès. Mesmo nese primeiro ano de guerra, poucos poderían ser os que adiviñasen o que se lles viña encima. No Nadal do 39, as marcas e os grandes almacéns facían campañas publicitarias nas que a guerra e os soldados eran material para convencer aos consumidores de que mercasen o que eles ofrecían. Au Bon Marché fixo incluso paquetes especiais que podían ser mercados e enviados aos soldados que estaban mobilizados na fronteira con Alemaña. Pétrole Hahn lembráballes ás mulleres da retagarda que os cascos non eran nada bos para o cabelo e que facían que caese o pelo, polo que nada mellor que lle mandar ao soldado ausente un bote do seu produto para botar no pelo e salvar a cabeleira.
Anos despois, seguramente todo iso parecería irreal a quen botase a vista atrás. A finais do 39, os parisinos xa tiñan problemas para atopar produtos nas tendas e o aceite, o xabón e o carbón xa non eran tan doados de atopar. Nos anos seguintes, os da Ocupación, a lista de cousas que era imposible atopar era moito máis longa e as cartillas de racionamento convivían cun florecente mercado negro. Drake recolle a historia dunha moza que nos meses de inverno vivía unicamente na cociña, á que movera a súa cama, porque era o único lugar quente do seu piso de Montmartre. A xente pasaba horas e máis horas nas colas nas portas das tendas e mesmo tras inverter horas na espera non había a seguridade de que un produto os estivese a esperar na fin da cola.
Moitos eran os que intentaban sobrevivir na cidade en guerra, no medio desa escaseza de comida e no medio deses invernos terribles e cunhas condicións económicas que facían as cousas aínda peores. Como conta Drake, vivir en París era en xullo de 1942 un 65% máis caro que en agosto de 1939 o que facía, deixa claro, que moitos habitantes da cidade estivesen moi preto da simplemente miseria. As cousas eran aínda máis duras para todos aqueles que non só tiñan que sobrevivir nese terrible contexto, senón que ademais tiñan que fuxir dos alemáns e/ou non contaban co respaldo dunha rede familiar no país que servise de apoio. Quen non tiña familiares no campo que lle puidesen mandar comida, por exemplo, tiña menos oportunidades de sobrevivir nesas terribles condicións. E quen estaba á deriva nun país que non era o seu, como era o caso dos moitos refuxiados españois que escaparan da Guerra Civil e da fin da II República, aínda o tiñan peor.
No medio dese escenario e no medio de toda a miseria e a desolación de vivir nunha cidade ocupada e en guerra (París tamén era bombardeada), unha muller intentaba sobrevivir, como levaba posiblemente facendo nos últimos anos. A súa pista pérdese na cidade en guerra (un dos puntos nos que coinciden nos non moi correntes textos biográficos que abordan a figura desta muller é o de sinalar que morreu en París, nalgún momento da Ocupación), aínda que en realidade a súa pista xa se difuminara un pouco antes. A que fora unha das habituais protagonistas das noticias de sociedade, acabou desaparecendo dos medios nos anos 30 e a súa figura sendo eclipsada e esquecida nos libros de historia. Posiblemente foi un efecto máis de converterse na que os textos sempre citan como a marquesa roja.
A protagonista dos parágrafos que veñen a continuación, a muller que intentaba sobrevivir nese París en guerra no que cada vez era máis complicado facerse con algo que comer, é María Vinyals, a marquesa de Ayerbe, unha das esquecidas nais do inicio do feminismo en España e un dos membros rutilantes da ‘high society’ da España da Restauración. Vinyals é ademais a protagonista dunha biografía fascinante, unha desas que darían para best-sellers gordísimos editados en tapa dura con sobrecuberta que acaparan listas de éxitos ou para biografías desas que se len como unha novela (esas que se lles dan tan ben a británicos e estadounidenses), pero que polo momento é un misterio aínda por descubrir. Poucos son os que investigaron o que foi desta muller (con notables excepcións, varios artigos académicos son os que serviron como punto de partida para esta reportaxe) e moito é o que queda por saber.
Hai un par de anos, cando Editorial Buscarini reeditaba Cándida, unha novela sobre os comezos do feminismo en España, a súa autora explicábame que a Guerra Civil funcionou non só como un elemento que acabou co traballo de todas aquelas mulleres que nos anos 20 ou 30 foron activas nos seus campos e destacaron en diferentes terreos, senón que tamén funcionou para as empuxar ao esquecemento. “Se no exilio morreron esquecidos moitos emigrados varóns”, dicía Isabel Lizarraga, “no caso das mulleres foi mesmo peor e a súa labor resulta hoxe aínda máis descoñecida”. “Non existen aínda moitos estudios sobre aquelas mulleres tan interesantes”, apuntaba.
A marquesa de Ayerbe é unha máis dunha longa lista de mulleres esquecidas pola historia a pesar da súa biografía fascinante (Magda Donato, por exemplo, foi unha xornalista sublime que fixo ‘novo xornalismo’ antes de que existise) e que deberían ser recuperadas. Restablecer a biografía destas mulleres é hoxe un pouco máis fácil que onte, xa que os recursos online fan máis doada a tarefa. Galiciana e a Hemeroteca Digital da BNE foron os dous recursos principais empregados nesta investigación para descubrir quen foi esa ‘marquesa roja’ que podería ser a protagonista dun best-seller sobre a Belle Époque. Os xornais de hai 100 anos permitiron, tras horas e máis horas de lectura e tras probar moitas palabras clave de búsqueda, establecer un primeiro borrador da súa historia, pero sobre a marquesa de Ayerbe, feminista, escritora (é unha das moitas mulleres que foron nomeadas académicas correspondentes da Real Academia Galega en 1906), socialista e muller cunha fascinante vida privada (sobre a que temos que ler entre liñas no medio das crónicas de sociedade) queda aínda moito por dicir e por saber.
Unha rapaza de boa familia
María Vinyals e Ferrés naceu no castelo de Soutomaior o 14 de agosto de 1875. O seu nacemento no castelo e a súa unión ao mesmo (unha unión que duraría toda a súa vida) foi unha cuestión máis ou menos accidental (aínda que María sempre se considerou galega e estará moi ligada a actividades dos diferentes centros galegos). A súa tía, irmá do seu pai, Zenobia Vinyals estaba casada en segundas nupcias con Antonio Aguilar y Correa, marqués da Vega de Armijo. O marqués foi un dos políticos da España da Restauración, ocupando diferentes carteiras ministeriais e sendo presidente do consello de ministros nos seus últimos anos de vida. Vega de Armijo era ademais un membro da aristocracia, que acumulaba títulos e posesións, como un palacete en Madrid, un en Córdoba e outro en Galicia. O marqués era o propietario do pazo de Soutomaior, pazo ao que dedicou unha restauración e no que pasaba o verán. O marqués non tivo fillos coa súa esposa, Zenobia, pero a súa sobriña, María, foi unha sorte de filla adoptiva. Como diría María moitos anos despois, Armijo quíxoa como unha filla e ela quíxoo moito máis que a un pai.
Zenobia e Aureliano Vinyals, o pai de María, eran dous dos tres fillos do primeiro matrimonio da que foi a segunda muller do xeneral O’Donnell. Sobre esta avoa podemos saber bastante, así como sobre as relacións familiares e as súas conexións coa xente ben da época, gracias ás memorias que escribiu a propia María Vinyals.
María publicou as súas memorias por entregas nos anos 30, na revista Crónica. As memorias por entregas e sobre todo os recordos da aristocracia e da nobreza estaban moi de moda na época e María cumpriu coa súa parte falando sobre a súa familia. Quen lea agora as memorias esperando atopar algo sobre a vida da marquesa roja levará unha completa desilusión, xa que María lle deu ao público o que público esperaba e iso eran historias sobre nobres e reis, mesmo se eses nobres e reis foran en realidade coñecidos dos seus tíos. Cando as memorias estaban a aproximarse ás datas vitais de María, a publicación interrompeuse, polo que en realidade non nos contou nada sobre ela.
Sobre a súa avoa, en cambio, dinos que “debeu de ser moi fermosa” porque unha vez viúva recibiu moitas ofertas de matrimonio (mesmo do seu cuñado, que non levou moi ben o rexeitamento). Casar acabaría casando cun xeneral que era entón “un mozo” (tiña 28 anos e era 12 anos máis novo que a súa muller), O’Donnell. Non casar co cuñado fixo que perdese o control da educación dos fillos, como conta a súa neta. Aureliano, o varón, foi mandado a Eton e logo, “non conseguindo lograr en Madrid a vida elegante que a súa educación londinense lle dispoñía”, marcharía a Australia en busca de fortuna. Non sabemos moito da súa sorte australiana, aínda que cando María naceu Aureliano Vinyals vivía en España e era, como conta Silvia Cernadas nun artigo académico sobre María Vinyals, un “recoñecido político da época”.
Aureliano morrería en 1882, cando a súa filla tiña sete anos, e a súa educación quedou en mans dos seus tíos, a quen sempre estaría moi próxima. María lembra que na Corte española a chamaban o “cadeliño de Armijo”, tanto que cando xa adulta tropezou coa infanta Eulalia (a irmá de Alfonso XII e a infanta revolucionaria) en Biarritz esta a chamou por ese nome. “A infanta víame sempre saltando arredor do marqués, como un faldero, e conservara na súa imaxinación o remoquete co que me distinguían alí”, di nas súas memorias. María recibiu unha educación moi coidada (para o que era a educación das rapazas decimonónicas) e puido coñecer a todas as grandes personalidades da época durante a súa infancia e xuventude. Os seus tíos fixéronlle ler os grandes clásicos, permitíronlle aprender catro idiomas e déronlle unha formación artística. A moza María pintaba (e presentou mesmo cadros en exposicións na década dos 90) e escribía. Conta Aurora Marco nun breve perfil nun texto sobre as primeiras feministas galegas que María empezou tamén a escribir (literariamente) aos 13 anos, aínda que a súa produción de solteira acabaría sendo queimada, algo que, por outra parte, facían moitas mulleres daquela época, que queimaban o que escribiran cando casaban.
E é que a pesar desta formación e a pesar de estar sempre co seu tío político (mesmo despois da morte da súa tía, Zenobia, no 1891) María Vinyals tivo unha vida (polo menos neses momentos) moi convencional. No verán de 1895 casou con Juan Nepomuceno Jordán de Urríes, que ademais de ter un nome moi longo e moi difícil de pronunciar era o marqués de Ayerbe. O matrimonio é un deses que entran dentro do que na época se consideraba un bo matrimonio. Jordán de Urríes era moito maior que a súa noiva (María ía facer 21 anos e el tiña 45) e un viúvo cun fillo que era máis ou menos da mesma idade da que ía ser a súa madrasta (o fillo e herdeiro do marqués nacera en 1876, un ano despois que a propia María). Xuntos tiveron un único fillo, Antonio, que naceu en 1897.
Unha vida como socialite
Tras o seu matrimonio é cando comezamos a seguir a pista da marquesa nos xornais do momento. María Vinyals, agora sempre chamada a marquesa de Ayerbe, empeza a ser mencionada en toda canta nota de sociedade se poida imaxinar. A marquesa está presente en todo tipo de eventos, festas e espazos nos que hai que ser vista no Madrid da Belle Époque. O marqués, que era membro da Academia da Historia, foi neses anos embaixador en varios países (como Rusia), pero o certo é que á marquesa é posible atopala de forma recorrente nos xornais. Unha non pode evitar lanzarse a especular sobre o tipo de matrimonio que tiñan os marqueses e decidir que en realidade eran un deses matrimonios aristocráticos e que a marquesa non estaba moi tentada a acompañar ao marqués polo mundo. De vez en cando, iso si, o marqués está en Madrid e o seu nome aparece nas noticias de sociedade, pero o certo é que neses primeiros anos do século XX María Vinyals aparece como entidade propia, como ‘a fermosa marquesa de Ayerbe’ que mencionan os cronistas sociais e como anfitriona do seu tío. A marquesa de Ayerbe é unha ‘political hostess’ á inglesa, pero o é para o seu tío Armijo.
María vive nun mundo que parece sacado dunha miniserie británica de época ou dunha novela, no que se vai tomar o té e no que se estrea un vestido en cada baile
María, a marquesa, é unha máis dese mundo decididamente pijo e decididamente alleo á maioría da sociedade que ten unhas regras moi concretas e no que o que importa é estrear ‘toilettes’ e deixarse ver onde unha ten que se deixar ver. É un mundo que parece sacado dunha miniserie británica de época ou dunha novela, no que se vai tomar o té (e si, daquela en España tamén se tomaba o té) e no que un vai de visitas ou espera ser visitado. Era un mundo no que as marquesas, as condesas e as ‘señoras de’ loitaban por ser quen tivese o evento máis concorrido e no que cando non se estaba en ‘casa de’ se asistía a festas nas embaixadas. Todas as anfitrioas que eran alguén tiñan un día para recibir no que servían (e o menú foi descuberto nunha crónica de 1901) té, chocolate e un “ben servido refrixerio” nalgunha sala de aspecto grandioso. Cada gran anfitrioa contaba co seu día e as xentes enteradas (e os cronistas dos xornais) sempre acababan sabendo quen abría as súas portas o día que tocaba. A marquesa de Ayerbe recibía os venres pola tarde, polo menos en 1901.
Que máis se podía facer? Unha sempre podía, agora que xa estaba casada, cotillear sobre quen casaba con quen e quen tiña máis oportunidades de facer un bo matrimonio. Casar era algo moi importante e facelo ben aínda máis, tanto que o matrimonio era un gran acontecemento social e as noivas mostraban ao mundo o seu “trousseau”. Os xornais están cheos de noticias nas que se recollen os elementos que forman parte do trousseau (o enxoval, para quen non era tan alta sociedade) da noiva do momento e quen regalou cada unha das cousas que se poden ver. Mesmo a princesa de Asturias, María das Mercedes, mostrou ao mundo o seu trousseau cando casou en 1901 co príncipe don Carlos. Os xornais contaban todo o que se podía ver e ver podían verse ata as sabas e enaguas.
A isto sumábanse as festas nocturnas multitudinarias, nas que se bailaba ata as dúas da madrugada porque en realidade a animación non comezaba ata a media noite porque todo o mundo chegaba tarde e nas que se remataba cun “buffet” no que repoñer forzas. Os bailes eran unha cuestión na que ter moito coidado e na que non se debían cometer erros que poderían acabar coa sorte social dunha. No 1904, por exemplo, a marquesa participou nunha festa de Entroido de temática histórica que tivera a todas as damas da alta sociedade mirando libros de gravados e percorrendo os museos para atopar os traxes máis historicamente exactos. María foi, por certo, de “dama do Trianon” e segundo os medios estaba moi fermosa (e seguramente máis discreta que unha invitada que levaba unha curuxa na cabeza). Tamén había saídas á ópera e ao teatro, “dinners” con invitacións limitadas aos que só podías ir se estabas na lista adecuada ou reunións, banquetes que dan paso logo a xogos de tresillo e té e máis té polas tardes. A marquesa está en todas esas cousas cun vestiario espectacular que é sempre destacado ao tempo que se fala da súa beleza. En España non había belezas profesionais como na Inglaterra eduardiana, pero os medios si incluían fotos das mulleres máis fermosas e elegantes. A marquesa de Ayerbe era unha delas.
O mundo da boa sociedade era, por outra banda, un mundo cheo de normas, de costumes e de calendarios pechados. Ninguén estaba en Madrid todo o tempo, porque por suposto ninguén era de Madrid. Todos eses aristócratas tiñan unhas ‘provincias’ ás que ir. O calendario da marquesa de Ayerbe era, como se pode ver vendo as crónicas e os artigos sobre viaxes do momento, o mesmo que o de Armijo e non tanto o do marqués (quen tiña posesións en Aragón). A marquesa de Ayerbe estaba de xullo a outubro en Galicia, no pazo de Soutomaior; de outubro a novembro en Córdoba, no palacete de inspiración árabe que mandara construír o tío (o título de Vega de Armijo é andaluz) e no inverno en Madrid, no pazo que Armijo tiña.
Nestes anos, a marquesa é unha flor da alta sociedade e o seu nome aparece sobre todo ligado aos eventos deste tipo. A marquesa de Ayerbe é unha máis na lista de marquesas e condesas que dan festas e van a festas.
O seu libro e a cuestión feminina
Non temos diarios que nos guíen en por que a marquesa vai cambiando ou madurando e por que cambian os seus intereses e tampouco temos a súa produción completa en textos (a marquesa publicaría durante os anos seguintes varios artigos) e por tanto temos que encher os ocos establecendo teorías. Foi o paso do tempo o que empurrou á marquesa cara novos intereses? Ou foron os círculos nos que se movía? No 1904 a marquesa de Ayerbe comeza a falar do libro que está escribindo e os medios comezan a dar conta do mesmo e tamén a falar de quen din que o leron ou o coñecen (por exemplo, o rei de Portugal). O libro, un texto histórico sobre o castelo de Soutomaior, aparecerá nunha luxosa edición en 1905. Unha pode sentirse moi tentada a pensar que publicar un libro é o primeiro paso para se converter nunha muller independente, pero o certo é que os cronistas da época axudan a eliminar rapidamente a idea. Outras moitas damas da alta sociedade publicaron libros similares na época, tanto que algún cronista indica que son unha especie de moda.
Máis interesante, de feito, que o libro é o compromiso que a marquesa de Ayerbe empeza a mostrar entón coa “cuestión feminina”. María Vinyals é unha das mulleres que forman parte da Junta de Damas de la Unión Iberoamericana de Madrid, unha institución que se se compara co que estaba acontecendo no mundo parece un tanto descafeinada pero que é un dos puntos básicos do principio do feminismo en España. A marquesa de Ayerbe foi nomeada presidenta desta Junta de Damas e traballaría intensamente, como se pode ver nas crónicas (nalgunhas sinalan incluso que o fará en tempos difíciles, como no medio das perdas familiares ou tras períodos de enfermidade) e como se pode ler entreliñas vendo as decisións que toma. Na Junta estaban moitas damas aristocráticas e contaba co apoio da familia real. A infanta Isabel, a Chata, será unha das asistentes habituais aos eventos que organizarán e a infanta Paz (outra das fillas da raíña Isabel II) é quen lles dá unha das ideas máis sorprendentes que quererán levar a cabo (crear unha granxa escola). A raíña María Cristina tamén visitará algún evento dos que organicen, o que causará algunha crítica na prensa católica máis conservadora (aínda que o nacemento da Junta de Damas está ligada ao que se coñecía co ‘feminismo conservador’ e non reclamaba o voto ou máis dereitos, senón máis ben tiraba por outras vías como a formación).
O epicentro desta Junta será crear un brazo educador. A marquesa conseguirá cartos para iso botando man das conexións aristocráticas e organizará un evento no Xardín Botánico polo estilo dos grandes eventos nos que a viamos moverse nos anos precedentes no que os asistentes poderán poxar por diferentes obxectos. Cos cartos conseguidos, en 1906 fundarán o Centro Ibero Americano de Cultura Popular Femenina, que será un espazo para a formación de todas as mulleres que desexen apuntarse. O centro tamén publicará libros e unha revista publicitaria.
No primeiro ano, no que os cursos son completamente gratis, logran 400 alumnas (nos tres primeiros días para a matrícula lograran 140 “señoritas”) e nos seguintes, cando a matrícula custa unha peseta mensual (aínda que tiñan un plan de bolsas para as alumnas que non o podían pagar), as cifras superarían sempre ás 250 alumnas. O plan de estudos, ou os cursos ofertados, son tamén interesantes. Hai unha “escola de madres” na que se ensinaban elementos como hixiene infantil, “farmacia doméstica” ou cuestións de pedagoxía, pero tamén outras formacións que (aínda que nestas crónicas sobre o centro se repite unha e outra vez que as mulleres deben ser formadas para ser boas madres) serven para moito máis que iso. Ao fin e ao cabo, como explican nun artigo dese momento, as rapazas tamén teñen que saber como ganar a vida, posto que logo todas esas rapaciñas de clase media e mesmo alta descobren con horror cando morre o pai ser as ter “deixado colocadas” (é dicir, ben casadas) que non serán capaces de facer nada e terán que entrar nunha vida de miseria e incerteza. No centro había clases de mecanografía, de cociña… O centro está dividido en varias seccións e á escola de nais hai que sumar unha sección de comercio, unha de letras e outra de ciencias e artes.
Todas estas clases eran dadas, ademais, nun dos pisos da casa da marquesa de Ayerbe, un palacete na rúa Víctor Hugo (que era en realidade o palacete de Armijo), que ela cedeu para poder poñer en marcha o centro, xa que tiñan problemas para encontrar unha sede (aínda que as crónicas non dan moito detalle). A casa da marquesa seguirá sendo a sede ata 1907, cando marchan a un piso propio na praza de Trujillos, que segue sendo, apuntan os cronistas, un enderezo destacado. Por esa época a marquesa está moi volcada coa formación dos adultos e con causas benéficas. No ano seguinte xa non aparece tan ligada ao centro (aínda que a súa posición como feminista non acaba en realidade máis que comezar) e unha pode especular ademais que é cando comeza o seu momento máis escandaloso. No tempo que segue é cando nace, en realidade, a ‘marquesa roja’.
Un matrimonio escandaloso
En 1908 María queda viúva. Sabemos – por ler o que non está escrito nas crónicas de sociedade e por atopar sempre a María como unha especie de ‘Rodríguez’ sen o marqués – que os marqueses de Ayerbe non pasaban moito tempo xuntos. Sabemos que o marqués estaba en Madrid no momento da Revolución de 1905 e non no San Petersburgo no que era embaixador porque as crónicas anuncian a súa chegada. Sabemos tamén que María acompañaba ao tío, Armijo, a todas partes. En 1908 o marqués de Ayerbe, que tiña 51 anos, morre en Madrid por culpa dunha enfermidade cardíaca que padecía, deixando un fillo de 11 anos e unha viúva de 32 anos. O outro fillo xa estaba casado e xa tiña, á súa vez, un fillo. O marqués é enterrado en Zaragoza. Un mes despois, morre Vega de Armijo, que superaba os 80 anos (a pesar de que cando era un neno os médicos lle tiñan dito á súa nai que non ía sobrevivir á infancia e que morrería polos 16 anos), unha morte que posiblemente foi un duro golpe para María. A marquesa agora viúva acompañará ao seu tío ata Galicia, onde será enterrado ao carón de Zenobia. Pouco máis sabemos sobre o que María Vinyals fixo en 1908, porque as crónicas dos xornais non din máis sobre ela (estaba de loito). Sabemos, iso si, que pouco despois das dúas mortes caeu enferma.
O pouco que sabemos sobre a marquesa roja no 1908 fai que o ano sexa aínda máis interesante porque nese momento tivo que ‘se cocer’ unha das cousas privadas que máis impacto terán na biografía desta muller. Neste momento de loito e de manterse apartada do mundo, a marquesa foi cortexada. Non haberá anuncio do compromiso e non haberá exposición do trousseau, pero nalgún momento entre maio de 1908, cando morre o marqués de Ayerbe, e xaneiro de 1909, María Vinyals tomou a decisión de volver a casar. A voda non ocupou grandes crónicas sociais e só podemos poñer a data do enlace gracias a unha breve nota de sociedade que foi publicada o 27 de xaneiro de 1909 en El Libreral. María casaba co doutor Enrique Lluria en Madrid e o matrimonio e os fillos que aportaban cada un deles instalábase no número 10 do Paseo da Castellana. Non hai que ter moita imaxinación para ver nesta voda un escándalo substancioso. Nesa sociedade chea de normas e de prácticas sociais, a boa da marquesa, tan conectada coa Casa Real e coa sociedade ‘bien’, casaba sete meses despois de quedar viúva, sen nin sequera deixar un ano de loito polo marido defunto.
Quen era Enrique Lluria e como se coñeceran e namoraran a marquesa, agora xa ex-marquesa, e o doutor? Sobre quen era podemos unir cabos con mencións nos xornais. Lluria, “un médico moi coñecido e estimado en Madrid” nunha crónica de 1901, era un dos discípulos de Ramón y Cajal e un home ‘moderno’. Nacera en Cuba en 1863 e era, por tanto, 12 anos máis vello que María. Estivera casado anteriormente e tivera tres fillos, aínda que só dous chegaron á idade adulta (é o que nos di Silvia Cernadas no seu artigo) e posiblemente era os que aportou ao matrimonio. Lluria vivía dende 1893 en Madrid, tras unha completa formación (vivira e estudiara en París) e movíase por círculos que cruzaban cos de María. Un medio da época critica ao Centro Ibero Americano de Cultura Popular Femenina sinalando que no medio está o “anarquista doutor Lluria”. Lluria tamén estaba relacionado con Armijo e formaba parte do seu círculo, tanto que nunha das crónicas sobre a morte do marqués de Vega de Armijo inclúen no círculo de persoas que estiveron ao pé da súa cama no momento da defunción á sobriña, María, e tamén ao doutor.
Non sabemos como ou cando se cruzaron María e o doutor por primeira vez e sobre todo non sabemos cando a relación entre un e o outro pasou de ser coñecidos a unha relación amorosa. As crónicas non din nada e os textos académicos tampouco. Só queda botar man á imaxinación e á novela que se podería escribir sobre esta historia para imaxinar á marquesa e ao doutor anarquista entregados a unha secreta e apaixonada relación amorosa. Todo iso é, claro está, facer ficción.
Lluria era un home cunhas ideas políticas moi diferentes ás que se podería ter nun salón aristócrata á hora do té e María acabaría confluíndo coas súas posicións. En 1910 o doutor aparece como autor nunha lista de textos socialistas e tanto María como el comezan a aparecer como conferenciantes no Ateneo e nas Casas del Pueblo. Tanto María Vinyals como Enrique Lluria acabarán por se converter en membros do PSOE na década seguinte, aínda que o seu compromiso era anterior e bastante evidente (a ex marquesa aparece en fotos de ‘damas socialistas’), aínda que non durarán moito dentro do partido (pero que renuncien ao carné non quere dicir que renuncien as ideas). O paso da marquesa polo PSOE si lle serviu para ter un lugar na web da Fundación Pablo Iglesias. Na Fundación, que é a memoria do partido, sen embargo non saben moito dela. Dende o arquivo confirmaban non ter máis información sobre María que a que aparece na web.
A muller moderna
O matrimonio con Lluria acabará por apartala da sociedade aristocrática na que se movía 10 anos atrás e a facer que desapareza das crónicas de sociedade, salvo unhas cantas excepcións, o que resulta bastante frustrante para quen quere saber sobre ela. A década dos 10 é posiblemente a máis interesante, porque esa María que vai camiño dos 40 publicará artigos e máis artigos (que non puidemos ler e que é a gran falta neste longform, xa que non foron publicados nos medios que están accesibles en Galiciana e na hemeroteca da BNE) e levará unha vida de muller moderna que resulta bastante fascinante.
Como sabemos, Armijo consideraba a María a filla que nunca tivo e María creceu co marqués. Aínda que a súa nai non morreu ata 1902, foron os tíos os que influíron na vida de María Vinyals, que pasaba con eles moito tempo. Trala morte da tía Zenobia, a nai e María foron vivir a tempo completo co tío. Por iso non sorprende descubrir o testamento de Armijo, sobre o que falan nunha das crónicas da época. Os títulos do marqués acabaron en mans de dous herdeiros diferentes (lembremos que Armijo non tivo fillos) pero os seus bens materiais remataron en mans de María (Zenobia si tivo fillos nun primeiro matrimonio, como se pode ver nas páxinas de xenealoxía online, pero non sabemos a relación que Armijo tivo con estes fillastros). Entre os bens que herdou María estaba o castelo de Soutomaior, que será o gran elemento que protagonizará a década dos 10 da súa vida e o punto das grandes esperanzas do matrimonio Lluria (e o seu gran fracaso).
Os Lluria van vivir para Soutomaior, onde reciben a grandes persoeiros do momento, como Sorolla (que pintou un cadro co retrato de María, hoxe desaparecido) ou Benlliure, e onde planean crear un sanatorio. En 1913 comezan a falar do mesmo nos medios e ese mesmo ano abre as súas portas o Sanatorio do Doutor Lluria, que quería ser un sanatorio moi moderno que aproveitaba o terreo do castelo e centrado en enfermos da ouriña e neurasténicos. María, a antiga socialite, entra de cheo na nova dinámica. As crónicas de quen a visitan naqueles anos falan dunha muller que protexe o pelo cun pano e que viste un gran mandil branco de enfermeira e que non só colabora no traballo do hospital senón que tamén controla os traballos na moderna serraría que crearon no castelo e na vaqueiría.
En 1916 a ex-marquesa unta de manteiga as rebandas de pan, á hora do té, rodeada dos seus cinco fillos e fai plans industriais na finca do castelo
“Este é o meu Trianon – dinos, sorrindo ao penetrar na leitería”, escribe nunha crónica especial Mascarilla, un dos cronistas dos xornais que falan da sociedade, no 1916. “E alí vemos modernas máquinas para desnatar e nunha vitrina os queixos que a mesma señora de Lluria fai coa leite das súas vacas”. No parágrafo seguinte atopamos á antiga marquesa que “unta de manteiga as rebandas de pan, á hora do té, rodeada dos seus cinco fillos – catro que levan o apelido Lluria e o seu primoxénito que é un Ayerbe* – mentres fala alegremente da venta que fai a unha fábrica de Alacante, das táboas para caixóns, e da manteiga que manda a Vigo, e das plantacións de eucaliptos que axudada polos fillos fixo coas propias mans nos montes que rodean ao castelo”. Gracias a Mascarilla sabemos, por certo, que María escribiu unha novela, Rebelión, “na que algúns queren ver retazos da súa propia vida”. A novela, por certo, é un misterio máis para o lote (non só non logrei atopar máis referencias ao tema senón que tampouco atopei a novela).
María percorre ademais Galicia conducindo o seu propio coche e dando conferencias. “Aquí en Galicia”, escribe Mascarilla, “choca un pouco esa misión de apostolado que se impuxo, así como a ver percorrer os camiños nun automóbil, que guía ela mesma”. Por ter, nesta nova vida ata ten unha pantasma que vivía no castelo, como contan nun moi estraño artigo da época.
A aventura do sanatorio e desta vida moderna non acabou nada ben. O sanatorio non xerou cartos e riqueza, ben sexa porque a I Guerra Mundial afundiu a economía do turismo sanitario e fixo que viñesen menos enfermos (o que din nas crónicas do momento) ou ben porque o compromiso social dos Lluria os converteu en persoas non gratas (o que din os expertos hoxe). O compromiso político dos Lluria era coñecido, como sabemos, tanto que no 1917, correron rumores de que foran detidos durante as folgas de 1917 por revolucionarios (non o foron, aínda que o castelo si foi rexistrado). O certo é que o matrimonio hipotecou o castelo no 1913 e renovou a hipoteca no 1915, pero non logrou conseguir os cartos para facer os pagos. No 1917 a hipoteca venceu e o castelo saíu a poxa pública, como ben recollen os medios. O pazo foi mercado por un industrial galego e a aventura dos Lluria acabou do xeito máis dramático posible.
María ¿perdida para sempre?
A venta do castelo é o principio da fin do que sabemos da vida de María Vinyals gracias aos xornais da época, xa que os Lluria deixan de ser material para as crónicas de sociedade. Tras o fracaso en Soutomaior, o matrimonio marcha a Madrid, onde estarán uns anos. Nun xornal de maio de 1918 lemos como María, o marido e as dúas fillas, unha das cales contan que está prometida para casar cun “cabaleiro portugués”, están a se instalar nunha casa da rúa Lista (que está bastante lonxe do glamour dos palacetes nos que vivira ata entón María en Madrid).
O matrimonio e os fillos acabarían marchando a Cuba nos anos 20 (en 1919 aínda viven en Madrid, posto que alí é onde casa Emilia Lluria en xaneiro e onde María dá unhas cantas conferencias) e a súa presencia na prensa tanto galega como madrileña deses anos acaba por se difuminar (obviamente, non protagonizan notas sociais). Sabemos con certeza que Enrique Lluria morreu en 1925 porque a prensa o recolle de forma breve e porque aparecen un par de obituarios. Entre as fontes contemporáneas sobre a marquesa manexadas especúlase con que Lluria puido morrer dunha sobredose de morfina e se cadra que foi un suicidio. Sexa como fose, esa é a última noticia fiable sobre onde estaba María.
Que pasou nos anos 20, nos 30 e nos 40 ata a súa suposta morte en París? As escasas fontes contemporáneas apuntan que María viviría en América, que posiblemente nalgún momento volveu a Madrid e que acabaría en París (isto foi dito por unha das netas do doutor Lluria o que lle outorga fiabilidade), onde morreu na miseria. A investigación nos medios da época pode dar algunhas pistas sobre onde podería estar María e sobre a súa situación económica, que todo apunta que debía ser apurada. María de Lluria convértese nunha firma dos xornais do momento, tanto en Galicia como en Madrid con contos e con artigos xornalísticos, e a escritura é un xeito por tanto de conseguir ingresos. Por existir, pode que existan incluso traducións firmadas por María. No ABC pódese atopar o anuncio dunha novela de Edgar Rice Burroughs “insigne escritor, de fama mundial”, Los piratas de Venus, que foi traducida por María Vinyals. Nesa época, María empregaba o nome María de Lluria, pero unha pode especular que se cadra mantivo o seu nome de solteira para este tipo de traballos.
Ademais da intensa carreira escrita (María tamén escribe entón en El Socialista, algo posible de saber porque noutros medios referencian os seus artigos) hai máis pistas que indican que a situación económica da antiga marquesa era, no momento, bastante apurada. No 1931 aparece nas listas de persoas ás que a Academia Nacional de Medicina lles concede unha axuda económica.
Que publicase as súas memorias nos anos 30 é, sen dúbida, unha maneira de facer cartos (ese tipo de contidos eran pagados) e, por outra banda, outra cuestión que confirma que María tiña que estar en Europa, ou ben en Madrid ou ben nun lugar que fose accesible a quen vivía e traballaba en Madrid (as memorias son en realidade unha serie de charlas con Matilde Muñoz, unha xornalista que lles dá forma). A súa presencia nos medios, polo menos a que pode ser trazada empregando os recursos online, remata para sempre a mediados dos anos 30. Como viviu María a Guerra Civil? E onde estivo? Foi nese momento no que marchou a París ou en realidade xa estaba aí?
Unindo todos estes puntos podemos establecer certos puntos de apoio para saber a sorte que corre María. A comezos dos anos 20 sabemos que está en Cuba non só porque o marido morreu alá senón tamén porque publica algún artigo na prensa de Madrid sobre Cuba que van datados ‘dende a Habana’. No 1929 aparece no plantel de colaboradoras da revista Estampa como colaboradora no estranxeiro e pouco despois publica un artigo sobre un suceso en Francia (aínda que en marzo dese ano da unha conferencia na Casa del Pueblo, en Madrid)
Nos 30, aparecen varios contos en La Voz e outros nalgúns medios galegos firmados por unha María de Lluria e varios artigos sobre temas varios, como o sufraxio feminino (sobre o que está agora completamente a favor en que sexa accesible a todo o mundo e o que resulta unha evolución sobre as súas posicións iniciais) ou outro sobre Filipinas en La Libertad. Podemos saber que son de María Vinyals porque, cando morre o seu fillo Roger en agosto de 1933 por unha peritonite nunha operación, publican unha necrolóxica en La Libertad na que falan da súa nai como unha colaboradora do xornal. Roger morreu en Vigo, aos 25 anos segundo esta necrolóxica (pero se se fai a conta vese que tería que ter nacido en 1908, cando os seus pais aínda non estaban casados, o que fai que se abran novos interrogantes; na sección de defuncións en El Pueblo Gallego din que tiña 24 anos e que era natural de Madrid), acompañado pola súa irmá Emilia. Á súa nai non lle deu tempo a chegar a tempo “pola premura” da morte.
Nesa década sabemos tamén que o fillo de Enrique Lluria, chamado como el e médico tamén, vivía en Madrid, onde morreu en novembro de 1932 deixando dúas fillas pequenas. Na información sobre a súa morte, sen embargo, non hai mención á súa madrasta (e na esquela si mencionan aos tíos ausentes pero non a María). Nunha necrolóxica en El Sol contan que tiña 35 anos, que morreu dunha enfermidade rápida e inesperada e fan mención á súa irmá Emilia (que era tamén filla do primeiro matrimonio do pai) e ao “seu irmán, don Roger” (que era fillo de María).
Situar a María na España da República é tentador, xa que hai outros elementos que poderían permitir facelo, aínda que unha análise máis pormenorizada os fai caer polo seu propio peso. Temos unha viúva de Lluria nunha misa pola raíña María Cristina en 1934 e outra viúva de Lluria nun evento en Madrid na casa de Benlliure, o escultor, pero é bastante probable que non sexa María e por tanto non a ‘nosa’ viúva de Lluria. En primeiro lugar, María usaba o seu nome (María de Lluria) como demostran as crónicas de La Libertad. En segundo lugar, hai outra muller viúva de Lluria que aparece nun banquete de Acción Católica (e que non é María) e nunha noticia sobre viaxes (e tampouco é ela) que podería ser esta viúva. Nos anos 30 María é, como apuntan nun artigo sobre mulleres pioneiras do feminismo no que é rapidamente mencionada, “unha escritora socialista”.
Se María vivía xa entón en París (e por que?) ou se o facía en Madrid (onde vivía polo menos unha fillastra e as dúas fillas do fillastro morto, nenas, por certo, que acabarán sendo adoptadas de facto – manteñen os seus apelidos – polos tíos aristocráticos da súa nai) queda dentro da lista do misterio. Sexa como sexa, está claro que María non tería tido unha vida moi doada no Madrid de despois da guerra e que acabase en París semella bastante lóxico. Que o seu rastro acabe por perderse na cidade ocupada non é, en realidade, máis que un punto máis digno dunha vida de novela.
*As contas dan: se María aportou ao matrimonio un fillo, Antonio; Enrique tres, Enrique, Clara Emilia e unha filla da que non sabemos o nome, e tiveron xuntos un fillo, Roger, velaí están os cinco fillos que toman pan con manteiga.
Fotografías: Imaxe destacada de Kaboompics, Fotos da vida de María Vinyals, publicadas entre 1900 e 1935 en ABC, Crónica, Estampa
reo4px