Tes que ser un home para alcanzar o Olimpo literario?

É a gloria literaria un elemento que só está reservado aos autores (homes) e aos libros que tratan sobre os seus problemas? Ou polo contrario iso non é máis que un cliché do pasado que deberíamos esquecer neste mundo máis equilibrado no que as cuestións de xénero xa non teñen importancia? Se ao ler esta segunda pregunta pensaches directamente un malpocada (en referencia a min, por suposto, que me atrevo a facer semellante cuestión), tiñas toda a razón. A literatura é aínda unha cuestión de señores. E non hai máis que ver as composicións das academias literarias e do establishment literario para comprobalo, a pesar de que quen le máis son as mulleres e de que, en xeral, o maior porcentaxe de traballadores da industria editorial son traballadoras.

As mulleres enfróntanse a varios problemas cando se trata de analizar o impacto da súa obra ou a súa apreciación no mundillo literario e académico. Para empezar, algúns xéneros que se consideran de mulleres (véxase a novela romántica) son desdeñados por crítica e público ‘culto-intelectual’ por consideralos inferiores (si, mesmo agora mesmo).

Para continuar, os medios de comunicación dese establishment literario teñen unha percepción diferente entre o que escribe un home e o que escribe unha muller. E non, non é un cliché senón un feito contrastado con números e moitos análises. Para entendelo dun xeito rápido (e dinámico como unha peli da tarde), non hai máis que ver a polémica que enfronta a Jennifer Weiner (muller e autora de literatura popular, aka o mal ou o demo feito carne para a crítica literaria) e a Jonathan Franzen (ese escritor ao que tes que ler se es un intelectual postmoderno). Weiner aproveitou unha portada da revista Time para criticar que todo o que escriben certos homes é considerado sempre tema que hai que tratar e aplaudir mentres que moitos libros escritos por mulleres quedan sempre sen tratar. Franzen respondeu por certo francamente mal a toda esta polémica.

O punto de Weiner non é só ese (e non, non é unha pataleta porque os seus libros non saen na The New York Times Review of Books: os informes VIDA sinalan ano tras ano que as mulleres non só non son críticas nos medios que marcan a axenda literaria culta senón que ademais as súas obras non son reseñadas) senón que ademais existe como unha dobre cinta de medir para o que escribe unha muller e o que escribe un home. “Se un home escribe sobre unha familia é como oh, está realmente escribindo sobre América. Se unha muller escribe sobre unha familia, simplemente asumimos que está escribindo sobre ela”, poñamos en palabras da propia Weiner. Ou, para o caso, se unha muller escribe de amor está escribindo unha novela sentimental (querida, tes que facer que todos morran ao final ou que acaben con corazón roto para que che tomen en serio) e se o fai un home é unha novela sobre as relacións persoais (e poden comer todos perdices sen que ninguén sufra por iso).

Se un home escribe sobre unha familia é como oh, está realmente escribindo sobre América

Pero ademais desta cuestión de xénero que funciona como unha sorte de barreira para acceder á crítica e á gloria académica, tamén está a cuestión de que o que escribe un home ou o que se escribe sobre un home consigue ser medido de forma seria en segundo que contextos. Se queres gañar un premio literario de peso, tes que escribir dende o punto de vista dun home. Ou ser un home. E non imos xa ao Premio Nobel (mirade a lista de premiados e veredes a predominancia masculina), senón a outros premios menos grandiosos.

Unha escritora, Nicola Griffith, acaba de facer unha análise sobre a cuestión de xénero nos grandes premios literarios do mundo anglosaxón, o Pulitzer, o Man Booker, o National Book, o National Book Critics’ Circle, o Hugo e a medalla Newbery. As conclusións que sacou son bastante concretas. As historias que conseguen estes galardóns son, predominante, masculinas e mesmo cando é unha muller que firma a historia non é – na meirande parte dos casos – unha muller quen a protagoniza. As historias que lles interesan aos xurados dos premios literarios son historias que lle suceden aos homes.

“Ao establishment literario non lle gustan os libros sobre mulleres. Por que?”, é o que se pregunta Griffith, tal e como recolle The Guardian. “A resposta importa. As voces das mulleres non están sendo escoitadas”, asegura, lembrando que o que estamos recibindo non é máis que a historia que pode construír a metade da Humanidade.

E un problema dun sistema literario xa demasiado asentado? Pode un pequeno como o galego escapar a esa situación? Se miramos a historia da literatura galego vemos que as mulleres (e si, xa sabemos que existe Rosalía) estiveron menos representadas e que se o estaban estaban limitadas a un certo contido feminino, que non molestaba a ninguén e que era ñoño e bucólico.

Velaí todas esas poetisas do XIX e de principios do XX que escribían da aldea, das nais e de todas esas cousas que resultaban bastante pouco perigosas para a sociedade do momento.  E a primeira novela galega escrita por unha muller non chega ata os anos 20 e está moi nesa liña (se a ledes, veredes como se xustifica – perdoa a violación que crea o problema de entrada que é a base de Néveda).

Pero que é o que acontece agora mesmo? Podemos coller os datos de Griffith e simplemente extrapolalos ao galego? Ten o galego ademais do problema do galego (ese) un problema no que a cuestións de xénero se refire?

Fixemos o noso pequeno estudio de mercado. Trapalleiro, iso si, porque nin é unha tese doutoral nin tiña a un equipo de bolseiros a me axudar a lle dar forma (cando sexa catedrática de algo xa o retomarei). O método para establecer a situación de xénero foi a seguinte (e levou unha tarde, así que lanzo o guante para que algún organismo faga un remedo dos estudos VIDA ou dos análises que as escritoras anglosaxonas están facendo dun xeito moito máis profesional e profundo): tomei os tres principais premios literarios en lingua galega (o Xerais, o Blanco Amor e o García Barros) e centreime no seu palmarés entre 2004 e 2014.

Fixen tres listados. Un partindo de quen escribira o texto, outro de sobre quen era a historia e outro (xa postas a facer estudios de mercado trapalleiros facelo ben) sobre o tema xeral sobre o que era a historia. E logo convertín eses datos en conclusións desas que dan para facer unha morea de titulares. Para ver sobre o que tratan as historias e quen é o seu protagonista (home ou muller) collín os resumos dos libros (e lancei unhas cantas maldicións aos escritores de lapelas e contraportadas de Galaxia e Xerais, que tenden polo bucólico e difuso – demasiada filosofía – á hora de vender de que vai o libro) e, por suposto, non lin todas as novelas (leo rápido, pero non tanto) (e si, para facer iso ben precísase un pequeno exército de lectores).

Primeira conclusión: si, meus reis, para triunfar no mundo literario hai que ser un home 

Este dato é o que máis me sorprendeu do estudio de campo e o que máis sorprendeu ao resto da redacción de Disquecool cando o compartín. Como me dixo Cris, pero non se presentan as novelas dun xeito anónimo? Presentar preséntanse, pero a realidade é que salvando aos premios Xerais non hai en absoluto equilibrio de xénero. Nunha década, só unha muller gañou o García Barros, fronte a 10 homes que se fixeron co premio. No Blanco Amor a cousa non é tan extrema (e da ganas de lembrar que no 2008 non gañou ninguén) pero si tamén desequilibrada. Dúas mulleres gañaron nunha década por oito homes que levaron o premio. O Xerais ten absoluta paridade.

Por que pasa isto? Quen sabe. Todo o que podemos facer é especular. Cris ofrece a suxerencia de que habería que establecer cantas mulleres se presentan e cantos homes, pero non temos o poder de abrir todas as plicas que se presentaron neses anos para facelo.

Segunda conclusión: si, tamén priman as historias sobre homes

Menos no Xerais. O Premio Xerais presenta un desequilibro a favor das mulleres. Teñen 4 historias protagonizadas por mulleres, 3 por homes, 2 por unha parella e 2 por múltiples persoas. Porque si, en xeral na literatura galegas as historias protagonizadas por múltiples personaxes teñen bastante eco nos premios. No Blanco Amor son das maioritarias, o  que me levou a penar por non ter incluído nas cuestións a listar o de ‘historia protagonizada por unha familia’. No Blanco Amor gañan os homes (catro historias protagonizadas por un home fronte a unha por unha muller). E o mesmo sucede no García Barros con 6 contra 3. O interesante do García Barros (ese premio que podemos dicir que, a tenor do sucedido na década analizada, só gañan homes) é que dúas destas historias con protagonista feminina estaban escritas por un home.

Terceira conclusión: a pesar de todo o que pensamos, as novelas galegas non son sobre a Guerra Civil

Están sendo os autores que escriben esas novelas sobre a Guerra Civil nas que todos pensamos cando falamos de novela galega sendo castigados polos xurados dos premios literarios que están fartos delas? No García Barros, na década analizada hai unha novela gañadora sobre os anos 30 e o resto van dentro da sección que na miña guía podería chamarse miscelánea (ademais de Guerra Civil e calquera outra cousa, había rural, Guerra Civil no rural, emigración, consecuencias da Guerra Civil). Tampouco hai novelas rurais (gracias deus das letras!) e a tendencia está esgotada, polo menos no que a premios literarios toca.

No Blanco Amor hai dúas sobre as consecuencias da Guerra Civil, unha sobre a Guerra Civil (que tamén entra na contabilidade anterior xa que toca os dous paos) e unha morea delas que non tratan nada diso. No Xerais hai máis temas dos que unha agarda cando quere falar de tópicos literarios galegos. Hai unha sobre a emigración e dúas que entran tanto en Guerra Civil como en consecuencias da mesma. O resto é variado.

Mentres contaba e clasificaba notei, iso si, que debería ter metido dous puntos máis. Un as novelas familiares ou novelas-río sobre o século XX e outro as novelas de corte futurista.

Fotos Biblioteca do Congreso